दक्ष यज्ञ

सती दक्षाचा सामना करते.

हिंदू पौराणिक कथांमध्ये, दक्ष-यज्ञ किंवा दक्ष-यग ही एक महत्त्वाची घटना आहे, ज्याचे विविध हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये वर्णन आहे. हे दक्षाने आयोजित केलेल्या यज्ञाचा संदर्भ देते, जिथे त्याची मुलगी सतीने स्वतःला दहन केले. त्यानंतर सतीच्या पती म्हणजेच शिवाच्या क्रोधाने यज्ञ नष्ट केला. या कथेला दक्ष-यज्ञ-नशा ("दक्षाच्या बलिदानाचा नाश) असेही म्हणतात. ही कथा शक्तीपीठांच्या म्हणजेच हिंदू दैवी मातेची मंदिरे स्थापनेचा आधार बनते, ही पार्वतीच्या कथेची प्रस्तावना आहे, सतीचा पुनर्जन्म जीने नंतर शिवाशी लग्न केले.

ही कथा प्रामुख्याने वायु पुराणात सांगितली आहे. स्कंद पुराणातील काशी कांड, कूर्म पुराण, हरिवंश पुराण आणि पद्म पुराणातही याचा उल्लेख आहे . लिंग पुराण, शिव पुराण आणि मत्स्य पुराणातही या घटनेचे तपशील आहेत.

पार्श्वभूमी

सती-शिव विवाह

दक्ष हा प्रजापतींपैकी एक होता, ब्रह्मदेवाचा पुत्र आणि त्याच्या अग्रगण्य निर्मितींपैकी एक होता. दक्षा नावाचा अर्थ "कुशल" असा होतो. दक्षाने मनूची मुलगी प्रसुती हिच्याशी लग्न केले, जीची बरोबरी दक्षाची दुसरी पत्नी असिकनीशी केली जाते . सती ('उमा' म्हणूनही ओळखली जाते) ही त्याची सर्वात लहान मुलगी होती, ती दक्षाची लाडकी मूलगी होती आणि तो तिला नेहमी आपल्यासोबत घेऊन जात असे. सती (म्हणजे सत्य) तिला दाक्षयणी असेही म्हणतात कारण तिने दक्षाचा मार्ग अनुसरला होता; हे संस्कृत शब्द दक्ष आणि अयान (चालणे किंवा मार्ग) पासून आले आहे.

सती, दक्षाची सर्वात धाकटी कन्या, शिव देवावर मनापासून प्रेम करत होती आणि तिची पत्नी बनण्याची इच्छा होती. तिची शिवपूजा आणि भक्ती यामुळे तिची पत्नी बनण्याची प्रचंड इच्छा प्रबळ झाली. तथापि, दक्षाला त्याच्या मुलीची शिवाबद्दलची तळमळ आवडली नाही, मुख्यतः तो प्रजापती आणि ब्रह्मदेवाचा पुत्र होता; त्याची मुलगी सती ही राजकन्या होती. ते श्रीमंत कुलीन होते आणि त्यांची राजेशाही जीवनशैली शिवापेक्षा पूर्णपणे वेगळी होती. एक सम्राट या नात्याने, दक्षाला शक्तिशाली साम्राज्ये आणि प्रभावशाली ऋषी आणि देवता यांच्याशी विवाह संबंध करून आपला प्रभाव आणि शक्ती वाढवायची होती.

दुसरीकडे, शिवाने अतिशय विनम्र जीवन जगले. तो दीन लोकांमध्ये राहत होता, वाघाची कातडी घालत होता, त्याच्या अंगावर राख लावली होती, केसांची दाट कुलूप होती आणि तो पवित्र होता. हिमालयातील कैलास पर्वत हे त्यांचे निवासस्थान होते. त्याने सर्व प्रकारच्या जीवांचा स्वीकार केला आणि चांगला आत्मा आणि वाईट आत्मा असा भेद केला नाही. भूतगण, त्याच्या अनुयायांमध्ये सर्व प्रकारची भुते आणि पिशाच्च यांचा समावेश होता. तो बाग आणि स्मशानात सारखाच फिरत असे. परिणामी, दक्षाला शिव आपल्या मुलीचा साथीदार असल्याबद्दल तिटकारा होता. तथापि, दक्षाच्या विपरीत, सतीचे शिवावर प्रेम होते कारण तिला शिव हा सर्वोच्च देव आहे असा साक्षात्कार झाला होता.

कठोर तपस्या करून सतीने शिवाला पती म्हणून जिंकले. दक्षाच्या निराशेनंतरही सतीने शिवाशी लग्न केले.

सत्रयागात रुद्राचा अपमान केल्याबद्दल दक्षाने टीका केली

एकदा ब्रह्मदेवाने एक मोठा यज्ञ केला, जिथे जगातील सर्व प्रजापती, देव आणि राजे आमंत्रित होते. शिव आणि सती यांनाही यज्ञात सहभागी होण्यासाठी बोलावण्यात आले. ते सर्वजण यज्ञासाठी आले आणि विधीस्थळी बसले. दक्षा शेवटी आली. तो आल्यावर ब्रह्मा, शिव आणि सती यांचा अपवाद वगळता यज्ञातील सर्वजण त्याच्याबद्दल आदर व्यक्त करून उभे राहिले. ब्रह्मा हा दक्षाचा पिता आणि शिव हा दक्षाचा जावई असल्याने दक्षापेक्षा श्रेष्ठ मानले जात होते. दक्षाने शिवाच्या या वागणुकीचा गैरसमज केला आणि शिवाची ही वागणूक हा त्याचा अपमान आहे असे त्याला वाटले. दक्षाने अपमानाचा त्याच पद्धतीने बदला घेण्याची शपथ घेतली.

समारंभ

ब्रह्मदेवाच्या यज्ञानंतर दक्षाचा शिवाबद्दलचा राग वाढला. शिवाचा अपमान करण्याच्या मुख्य हेतूने, दक्षाने ब्रह्माप्रमाणेच एक महान यज्ञाचा आरंभ केला . भागवत पुराणात त्याचे नाव बृहस्पतिस्तव असे आहे. या यज्ञाचे अध्यक्षस्थान भृगु ऋषी करणार होते. त्याने सर्व देव, प्रजापती आणि राजे यांना यज्ञाला उपस्थित राहण्याचे आमंत्रण दिले आणि जाणूनबुजून शिव आणि सती यांना आमंत्रित करणे टाळले.

दधिची-दक्ष वाद

कूर्म पुराणात दधिची आणि दक्ष ऋषी यांच्यातील संवादांची चर्चा आहे. बारा आदित्य देवांना यज्ञ व स्तोत्र अर्पण केल्यावर; दधिचीच्या लक्षात आले की शिव आणि त्याच्या पत्नीला कोणताही यज्ञ भाग ( हविस ) दिला गेला नाही आणि यज्ञामध्ये शिवाला उद्देशून कोणतेही वैदिक स्तोत्र वापरले गेले नाहीत जे वैदिक स्तोत्रांचा भाग होते. त्याने दक्षाला ताकीद दिली की त्याने वैयक्तिक कारणांसाठी पवित्र वेदांमध्ये बदल करू नये; याला पुरोहित आणि ऋषींनी पाठिंबा दिला. दक्षाने दधिचीला उत्तर दिले की तो तसे करणार नाही आणि शिवाचा अपमान केला. या वादामुळे दधीचीने यज्ञ सोडला.

सतीचा मृत्यू

सतीला तिच्या वडिलांनी आयोजित केलेल्या भव्य यज्ञाची माहिती मिळाली आणि त्यांनी शिवाला यज्ञाला उपस्थित राहण्यास सांगितले. शिवाने तिची विनंती नाकारली आणि निमंत्रण न देता कार्यक्रमाला उपस्थित राहणे अयोग्य असल्याचे सांगितले. त्यांनी तिला आठवण करून दिली की त्यांना आमंत्रित न करणे हेतुपुरस्सर होते. तिच्या पालकांशी असलेल्या तिच्या बंधनाची भावना तिला पाळावी लागणाऱ्या सामाजिक शिष्टाचारावर मात करते. ती दक्षाची आवडती मुलगी असल्याने उपस्थित राहण्यासाठी आमंत्रण मिळण्याची गरज नव्हती आणि त्यांच्यात कोणत्याही औपचारिकतेची गरज नव्हती असे तिला वाटत होते . तिने शिवाला सतत विनवणी केली आणि तिला समारंभास उपस्थित राहू द्या अशी विनंती केली आणि शिवाने कार्यक्रमाला उपस्थित न राहण्याचे कारण न ऐकता तिच्या मागण्यांवर ठाम राहिली. त्याने सतीला नंदीसह त्याच्या अनुयायांसह तिच्या पालकांच्या घरी जाण्याची आणि समारंभास उपस्थित राहण्याची परवानगी दिली, परंतु तिच्याबरोबर जाण्यास नकार दिला.

आल्यावर सतीने आई-वडील आणि बहिणींना भेटण्याचा प्रयत्न केला; दक्ष गर्विष्ठ होता आणि त्याने सतीशी संवाद टाळला. सर्व मान्यवरांसमोर त्याने तिला वारंवार टोमणे मारले पण सतीने संयम राखला. सतीने त्याला भेटण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे, दक्षाने तीव्र प्रतिक्रिया व्यक्त केली, ज्या समारंभात तिला आमंत्रित केले गेले नव्हते त्या समारंभात इतर सर्व पाहुण्यांसमोर तिचा अपमान केला. त्यांनी शिवाला नास्तिक आणि स्मशानभूमीवासी म्हटले. ठरल्याप्रमाणे, त्याने परिस्थितीचा फायदा घेतला आणि शिवाविरूद्ध निंदनीय शब्द ओरडत राहिले. आपल्या प्रिय पतीचे न ऐकल्याबद्दल सतीला तीव्र पश्चाताप झाला. सर्व पाहुण्यांसमोर तिथं उभ्या असलेल्या प्रत्येक क्षणी दक्षाचा तिच्याबद्दल आणि विशेषतः तिचा नवरा शिव आणि तिच्याबद्दलचा तिरस्कार वाढत होता. तिचा आणि तिच्या प्रेयसीचा निर्लज्ज अपमान आणिअनादर अखेरीस सहन करणे कठीण झाले.

तिने दक्षाला तिच्यावर आणि शिवावर इतके क्रूरपणे वागल्याबद्दल शाप दिला आणि त्याला आठवण करून दिली की त्याच्या गर्विष्ठ वागण्याने त्याची बुद्धी भ्रष्ट झाली आहे . तिने त्याला शाप दिला आणि इशारा दिला की शिवाचा क्रोध त्याचा आणि त्याच्या साम्राज्याचा नाश करेल. पुढील अपमान सहन न झाल्याने सतीने यज्ञात उडी घेऊन आत्महत्या केली. कथेच्या इतर आवृत्त्यांमध्ये सतीचा संदर्भ आहे, तिच्या क्रोधावरील सर्व नियंत्रण गमावून ती आदिशक्ती / दुर्गेचे रूप धारण करते आणि दक्षाला विनाश होण्याचा शाप देते. ती स्वतःची उर्जा वापरून तिचे शरीर दहन करते आणि सर्वलोकात परतते . बघ्यांनी तिला वाचवण्याचा प्रयत्न केला पण उशीर झाला होता. त्यांना फक्त सतीचा अर्धा जळालेला मृतदेह बाहेर काढता आला. प्रजापती असल्याचा दक्षाचा अभिमान आणि त्याच्या जावईबद्दलचा पूर्वग्रह यामुळे त्याच्यातच एक सामूहिक द्वेष निर्माण झाला, ज्यामुळे त्याच्या मुलीचा मृत्यू झाला.

या घटनेनंतर नंदी आणि सोबत असलेले भूतगण यज्ञस्थळ सोडून गेले. प्रत्युत्तर म्हणून नंदीने सहभागींना शाप दिला आणि भृगुने भूतगणांना शाप दिला.

शिवाने केलेल्या यज्ञाचा नाश

वीरभद्र आणि दक्ष

पत्नीच्या मृत्यूची बातमी ऐकून शिवाला खूप दुःख झाले. दक्षाने आपल्याविरुद्ध विश्वासघात कसा केला हे त्याला समजल्यावर त्याच्या दुःखाचे भयंकर क्रोधात रूपांतर झाले  ; पण त्याच्या जागी त्याची निष्पाप पत्नीच फसली. शिवाला दक्षाच्या सतीबद्दलच्या कठोर वर्तनाबद्दल कळले. शिवाचा राग इतका तीव्र झाला की त्याने डोक्यावरील केसांच्या जटा उपटून जमिनीवर आपटल्या आणि पायाने त्याचे दोन तुकडे केले. सशस्त्र आणि भयंकर, वीरभद्र आणि भद्रकाली (रुद्रकाली) हे दोन भयंकर प्राणी उदयास आले. शिवाने त्यांना दक्षाचा वध करून यज्ञ नष्ट करण्याचा आदेश दिला.

संतांपलेले वीरभद्र आणि भद्रकाली, भूतगणांसह यज्ञस्थळी पोहोचले. निमंत्रितांनी यज्ञाचा त्याग केला आणि गोंधळातून पळ काढू लागले. शिवाच्या हल्ल्याचा प्रतिकार करण्यासाठी आणि यज्ञाचे रक्षण करण्यासाठी भृगु ऋषींनी त्यांच्या दैवी तपश्चर्येसह सैन्य तयार केले. यात भृगुच्या सैन्यासहीत संपूर्ण परिसर उद्ध्वस्त झाला . सहभागी झालेल्या सर्वांना, अगदी इतर प्रजापती आणि देवतांनाही निर्दयीपणे मारहाण करण्यात आली, जखमी करण्यात आले किंवा जीवही गमवावा लागला . वायु पुराणात भूतगणांच्या हल्ल्याचा उल्लेख आहे: काही देवतांचे नाक कापले गेले, यमाच्या काठीचे हाड मोडले गेले, मित्राचे डोळे बाहेर काढले गेले, इंद्राला वीरभद्र आणि भूतगणांनी पायदळी तुडवले, पूषणचे दात पाडले गेले, चंद्रला जोरदार मारहाण करण्यात आली, सर्व प्रजापतींना मारहाण करण्यात आली, वाहिनीचे हात कापले गेले आणि भृगुची दाढी कापली गेली.

दक्षाला पकडण्यात आले आणि त्याचा शिरच्छेद करण्यात आला, भूतगणांनी विजयाची स्मरणिका म्हणून भृगुची पांढरी दाढी काढण्यास सुरुवात केली तेव्हा हल्ला संपला. वायु पुराणात दक्षाच्या शिरच्छेदाचा उल्लेख नाही, त्याऐवजी यज्ञेश्वर म्हणतो, यज्ञाचे अवतार मृगाचे रूप धारण करून आकाशाकडे झेप घेतली. वीरभद्रने ते ताब्यात घेतले आणि त्याचा शिरच्छेद केला. दक्षा परब्रह्म (सर्वशक्तिमान जो निराकार आहे) कडून दया मागतो, जो यज्ञ अग्नीतून उठतो आणि दक्षाला क्षमा करतो. परब्रह्मण दक्षाला सूचित करतो की शिव हे परब्रह्माचे रूप आहे. दक्षा नंतर शिवाचा महान भक्त बनतो. लिंग पुराण आणि भागवत पुराणात दक्षाच्या शिरच्छेदाचा उल्लेख आहे.

हरिवंश, कूर्म आणि स्कंद यांसारखी काही इतर पुराणे प्राचीन काळात प्रचलित असलेल्या विष्णव-शैव समुदायातील कलहाच्या दृष्टीकोनातून कथा वर्णन करतात. या पुराणांमध्ये, विष्णू आणि शिव किंवा वीरभद्र यांच्यातील लढाया आहेत, ज्यामध्ये विविध विजयी आहेत. वैष्णव आणि शैव पुराणातील दक्ष यागाची कथा परब्रह्माला दक्षाच्या समर्पणाने किंवा यज्ञाचा नाश आणि दक्षाच्या शिरच्छेदाने समाप्त होते.

नंतरचे परिणाम

सतीचे प्रेत धरून शिव फिरत होते

यज्ञाच्या अडथळ्यामुळे प्रकृतीवर विध्वंसक आणि गंभीर दुष्परिणाम होणार असल्याने ब्रह्मा आणि भगवान विष्णू शोकग्रस्त शिवाकडे गेले. त्यांनी सांत्वन केले आणि शिवाबद्दल सहानुभूती दर्शविली. त्यांनी त्याला यज्ञस्थानी येऊन भूतगणांना शांत करण्याची आणि यज्ञ पूर्ण करण्यास परवानगी देण्याची विनंती केली; शिवाने मान्य केले. शिवाला सतीचा जळालेला मृतदेह सापडला. शिवाने यज्ञ चालू ठेवण्याची परवानगी दिली. दक्षाला शिवाने मुक्त केले आणि मेंढ्याचे (नर बकरी) डोके दक्षाच्या शिरच्छेद झालेल्या शरीरावर ठेवले आणि त्याचा जीव परत दिला. यज्ञ यशस्वीपणे संपन्न झाला.

नंतरची कथा ही देवी भागवत पुराण, कालिका पुराण आणि विविध प्रदेशातील लोककथांमध्ये शाक्त पुराणांमध्ये उल्लेख केलेल्या दक्ष यज्ञाच्या कथेचा उपसंहार आहे. शिव खूप व्यथित होता आणि आपल्या प्रिय पत्नीपासून वेगळे होऊ शकला नाही. सतीचे प्रेत घेऊन तो विश्वभर फिरला. शिवाचे दुःख कमी करण्यासाठी विष्णूने वैष्णव पुराणानुसार सतीचे प्रेत कापले; ज्यांचे भाग शिव भटकत होते त्या ठिकाणी पडले. शैव आवृत्ती म्हणते की शिव सतीचे प्रेत विविध ठिकाणी घेऊन जात असताना तिचे शरीर स्वतःच विघटित झाले आणि त्याचे भाग पडले. शरीराच्या प्रत्येक अवयवाचे स्मरण करणारी ही ठिकाणे शक्तीपीठे म्हणून ओळखली जाऊ लागली. संस्कृतच्या ५१ अक्षरांचे प्रतिनिधित्व करणारी ५१ शक्तीपीठे आहेत. नंतरच्या काळात आलेल्या काही पुराणांनी त्यांच्या साहित्यात त्यांच्या सर्वोच्च देवतेला (वैष्णव, शैव आणि शाक्त पंथांवर अवलंबून) अधिक महत्त्व दिले.

शिव युगानुयुगे एकांतात गेला आणि सतीचा , राजा हिमवानाची कन्या पार्वती म्हणून पुनर्जन्म होईपर्यंत सर्वत्र भटकत राहिला. सतीप्रमाणे, पार्वतीने कठोर तपस्या केली आणि तिचे सर्व शाही विशेषाधिकार सोडले आणि जंगलात गेली. शिवाने वेश बदलून तिच्या प्रेमाची आणि भक्तीची परीक्षा घेतली. शेवटी त्याला कळले की पार्वती स्वतः सती आहे. शिवाने नंतर पार्वतीशी लग्न केले.

शक्तीपीठे

दक्ष यागाची पौराणिक कथा ही शक्तीपीठांच्या उत्पत्तीची कथा मानली जाते. शक्तीपीठे ही देवीची पवित्र निवासस्थाने आहेत. हे देवस्थान संपूर्ण दक्षिण आशियामध्ये आहेत. बहुतेक मंदिरे भारत आणि बांगलादेशात आहेत; पाकिस्तान, नेपाळ आणि श्रीलंका येथे काही देवस्थान आहेत. पुराणानुसार ५१ संस्कृत अक्षरे दर्शविणारी ५१ शक्तीपीठे आहेत. तथापि ५२ , आणि १०८ देखील अस्तित्वात असल्याचे मानले जाते. शक्तीपीठे ही हिंदू धर्मातील शाक्त ( शक्तिवाद ) पंथाची पूज्य मंदिरे आहेत. असे म्हणतात की सतीदेवीच्या प्रेताचा भाग या ठिकाणी पडला होता आणि ती मंदिरे बहुतेक आता शरीराच्या भागाच्या नावाशी संबंधित आहेत. ५१ शक्तीपीठांपैकी १८ महाशक्तीपीठे असल्याचे सांगितले जाते. ते आहेत: शारदा पीठम ( सरस्वती देवी ), वाराणसी पीठम (विशालक्षी देवी), गया पीठम (सर्वमंगला देवी), ज्वालामुखी पीठम (वैष्णवी देवी), प्रयागा पीठम (माधेश्वरी देवी), कामरूप पीठम ( कामाख्यादेवी ), द्राक्षंम देवी), ओद्यान पीठ (गिरीजा विराजा देवी), पुष्करिणी पीठम (पुरुहुतिका देवी), उज्जयिनी पीठम (महाकाली देवी), एकवीरा पीठम (रेणुका देवी), श्री पीठम ( महालक्ष्मी देवी ), श्रीशैला पीठम (बी. देवी), योगिनी पीठम (योगांबा (जोगुलंब) देवी), क्रौंजा पीठम (चामुंडेश्वरी देवी), प्रद्युम्न पीठम (श्रींकला देवी), कांची कामाकोडी पीठम ( कामाक्षी देवी ), आणि लंका पीठम (शंकरी देवी).

स्मारक

सतीचे प्रेत घेऊन जाणारे शिवाचे दक्षिणेश्वर महादेव मंदिर (उजवीकडे).

कोट्टियूर, केरळ सारख्या विविध साइट्स; बिहारमधील छपराचे आमी मंदिर, उत्तराखंडमधील कंखलचे दक्षेश्वर महादेव मंदिर आणि आंध्र प्रदेशातील द्राक्षराम हे दक्षयज्ञ आणि सतीच्या आत्मदहनाचे स्थान असल्याचा दावा करतात.

कोट्टियूर वैशाखा महोत्सवम, २७ -दिवसीय यज्ञ सोहळा, दरवर्षी दक्ष यागाच्या स्मरणार्थ कोट्टियूरच्या शांत डोंगराळ जंगलात आयोजित केला जातो. श्री शंकराचार्यांनी पूजा आणि विधींचे वर्गीकरण केले होते.