माहूरगड

माहूरगड
माहूरगड
माहूरगड
नाव	माहूरगड
उंची	२९७५ फूट
प्रकार
चढाईची श्रेणी
ठिकाण	माहूर तालुका, महाराष्ट्र
जवळचे गाव	माहूर
डोंगररांग	मुदखेड
सध्याची अवस्था	व्यवस्थित
स्थापना	ई.स. १ले शतकात

माहूरगड हा नांदेडपासून १३० किमी (८१ मैल) अंतरावर असलेला एक किल्ला आहे. हा किल्ला महाराष्ट्रातील नांदेड जिल्ह्यातील, माहूर तालुक्यात आहे. येथील पर्वत रंगावर साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक तीर्थक्षेत्र रेणुकादेवी चे मंदिर आहे. हे देवीचे मंदिर माहूर गावापासून २ किमी अंतरावर आहे

सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक किनवट आहे, जे माहूरपासून ५० किमी अंतरावर आहे. माहूर गाव राज्य महामार्गाने जोडलेले आहे. माहूरगडला जाण्यासाठी दोन मार्ग आहेत, जे माहूर गावाच्या दक्षिणेस टेकडीवर असलेल्या रेणुकादेवीच्या मंदिरापासून सुरू होतात. किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचण्यासाठी सुमारे २० मिनिटे लागतात. किनवटहून आणखी एक मार्ग आहे, परंतु तो घनदाट जंगलातून जातो. संपूर्ण किल्ला पाहण्यासाठी आणखी १ तास लागतो.

इतिहास

यादव काळाच्या आधीपासून हा किल्ला अस्तित्वात होता. या किल्ल्यावर गोंड राजाचे राज्य होते. या किल्ल्याला गोंड किल्ला (देवगिरीचा गिरीदुर्ग) असेही म्हणतात.

इ.स. १३५८ मध्ये हा किल्ला मुहम्मदशाह बहामनी याच्या अधिपत्याखाली होता.

• १३९८ मध्ये बेरारच्या गोंड राजाने माहूर जिंकला.
• १४२८ मध्ये अहमद शाह बहामनी याने माहूरगड जिंकला.
• १५२७ मध्ये अहमदनगरच्या बुरहान निजाम शाहने बेरारच्या अलाउद्दीन इमादशाहचा पराभव करून माहूर ताब्यात घेतला.
• १६१७ मध्ये मुघल सम्राट शाहजहान याने अहमदनगरच्या शासकांचा पराभव केला आणि किल्ल्याचा ताबा मिळवला.

1. पंडिता सावित्रीबाई देशमुख या वऱ्हाडच्या शासक होत्या, ज्या मुघल साम्राज्याच्या काळात माहूरची जहागीर धारण करत होत्या. हरचंद्राईचा पराभव केल्यानंतर मुघल सम्राट औरंगजेबाने त्यांना (Rai Bagan) रायबागन (शाही वाघिणी) हे मानद नाव दिले.

१६७० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी औरंगाबाद आणि बेरारचे नियंत्रण मिळवले. शिवाजी महाराजांच्या मृत्युनंतर, १६८९ मध्ये मोगलांनी पुन्हा बेरारचे नियंत्रण मिळवले. 

मोगल काळात सहा महिन्यांचा महसूल ८,४७,११३ रुपये होता. १७२४ मध्ये, हैदराबादच्या निजाम-उल-मुल्कने बाळापूरच्या लढाईत मुघल सैन्यातील आलम अली खान आणि दिलावर खान यांचा पराभव केला. १९४८ मध्ये हैदराबादचे संस्थान भारतीय संघराज्यात विलीन होईपर्यंत माहूरगड हैदराबादच्या निजामाच्या ताब्यात राहिला.

श्रीक्षेत्र

श्रीक्षेत्र माहूर हे देवीच्या साडेतीन पीठांपैकी २रे पूर्ण पीठ असून येथील माहूर पीठाची देवता रेणू. राजाची राजकन्या रेणुकादेवी होय. हिंदू धर्मातील विविध जातीची कुलदेवता रेणुकादेवी असून सोबतच दत्तात्रेय आणि परशुराम यांची देखील प्राचीन मंदिरे माहूरगडावर आहेत. या किल्ल्यामध्ये अनेक वन्यजीव आढळून येतात. देवीचे मंदिर १३ व्या शतकात देवगिरीच्या यादवकालीन राजाने बांधले आहे असे म्हणले जाते. माहूरगडावरच श्री दत्तात्रयांचा जन्म झाला, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.

अनसूया

अनुसया माता या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या सती अनसूया हे हिंदू धर्मात एक महत्त्वाचे नाव आहे. तिला अत्री ऋषींची पत्नी म्हणून ओळखले जाते आणि तिची तपश्चर्या, श्रद्धा आणि त्याग यासाठी तिची प्रशंसा केली जाते. ती दत्तात्रेय, चंद्र आणि दुर्वास यांसारख्या ऋषींची माता मानली जाते. अनुसया मातेचे महत्त्व: तपस्वी: अनसूया मातेने आपल्या तपश्चर्येमुळे अनेक कठीण गोष्टींवर मात केली.

अत्री ऋषींची पत्नी: ती अत्री ऋषींची पत्नी म्हणून ओळखली जाते आणि त्यांच्यासोबत तिने अनेक वर्ष तपश्चर्या केली.

दत्तात्रेय, चंद्र आणि दुर्वासांची माता: अनसूया मातेने दत्तात्रेय, चंद्र आणि दुर्वासाला जन्म दिला, ज्यामुळे ती या ऋषींच्या मातेच्या भूमिकेसाठी प्रसिद्ध झाली.

सती: सती अनसूया हे तिच्या सत्यता आणि पवित्रतेसाठी प्रसिद्ध आहे. अनुसया मातेचे मंदिर:

उत्तराखंडमध्ये अनुसया मातेचे एक प्रसिद्ध मंदिर आहे, जे अत्री ऋषींच्या गुंफाजवळ आहे. येथे दरवर्षी मोठ्या संख्येने भाविक येतात आणि पूजा करतात.

अनुसया मातेचे महत्त्व: अनुसया मातेची कथा आणि तिचे जीवन हिंदू धर्मात एक आदर्श मानले जाते. तिची तपश्चर्या, श्रद्धा आणि त्याग यामुळे तिची विशेष ओळख आहे. तिच्या कथा आणि मंदिरामुळे तिचे महत्त्व अजून वाढले आहे.

माहूरगड कसे जायचे?

• नांदेडमार्गे - नांदेड हे लोहमार्गानुसार दक्षिण मध्य रेल्वे विभागात येते. मुंबई, पुणे, हैद्राबाद, औरंगाबाद तसेच बंगळूर येथून नांदेडला आगगाडीने थेट जाता येते.
• नांदेड ते माहूरपर्यंत - नांदेड ते माहूर अशी ST बससेवा महाराष्ट्र राज्य परिवहन मंडळ चालविते. हा प्रवास सुमारे ३ तासांचा आहे.
• माहूर गाव ते टेकडीवरील मंदिर - शहरातून टेकडीच्या माथ्यावर जाण्यासाठी राज्य परिवहन मंडळाच्या गाड्या धावतात. तसेच काही खाजगी सेवादेखील मिळतात.
• नागपूर ते माहूर हे अंतर (वर्धा-यवतमाळ-मार्गे) रस्त्याने सुमारे २२० किलोमीटर आहे. या प्रवासासाठी राज्य परिवहन मंडळाच्या गाड्या व काही अत्यल्प खाजगी वाहनेही मिळतात.
• यवतमाळ: