आदिवासी

आदिवासी समाज हा अतिप्राचीन मुळ भारतीय समाज आहे. एकेकाळी भारतीय वनसंपत्तीचा मालक असणारा हा समाज इंग्रजांच्या आर्थिक शोषणामुळे आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल बनत गेला. आदिवासी म्हणजे आदिकाळापासुन वास्तव्य असणारा समुह होय. आदिवासी समाज हा निसर्गपूजक आहे. त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचे इतर समाजाशी काही देणेघेणे नसते. त्यांचे देव, भाषा आणि चालीरीती अन्य ग्रामीण आणि शहरी लोकांपेक्षा भिन्न असतात. जंगलात राहणारे काही आदिवासी तेथील उत्पादने शहरांत आणून विकतात. भारतीय राज्यघटनेत अशा आदिवासीचा समावेश अनुसूचित जमातीमध्ये केला आहे. समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी त्यांना नोकरी-व्यवसायात आणि निवडणुकांत उमेदवार म्हणून त्यांच्यासाठी खास जागा ठेवल्या आहेत.भारतात ९ ऑगस्ट हा दरवर्षी आदिवासी दिवस म्हणून साजरा होतो. आदिवासी लोक भारताखेरीज जगातील अन्य देशांतही आहेत. इ.स. १९६२ साली शिलॉंगमध्ये आदिवासी समितीच्या परिषदेने आदिवासीची व्याख्या पुढील प्रमाणे केली आहे- "एका समान भाषेचा वापर करणाऱ्या, एकाच पूर्वजापासून उत्पत्ती सांगणाऱ्या, एका विशिष्ट भू-प्रदेशात वास्तव्य करणाऱ्या तंत्रशास्त्रीय ज्ञानाच्या दृष्टीने मागासलेल्या, अक्षरओळख नसलेल्या व रक्तसंबंधावर आधारित, सामाजिक व राजकीय रीतिरिवाजांचे प्रामाणिक पालन करणाऱ्या एकजिनसी गटाला 'आदिवासी समाज' म्हणताता.

• कोरकू बोली : वर्णनात्मक आणि समाजभाषावैज्ञानिक अभ्यास, डॉ. काशीनाथ बऱ्हाटे, देवयानी प्रकाशन , मुंबई , २०१२

भारतातील आदिवासींच्या मुख्य जमाती

• आंध
• ओरांव
• कातकरी
• कोकणा
• कोरकू
• कोलाम
• गोंड
• ढोर-कोळी,टोकरे-कोळी
• ठाकर
• परधान
• पावरा
• भिल्ल
• मल्हार कोळी
• मन्नेरवारलु
• महादेव कोळी
• माडिया गोंड
• वारली
• हलबा
• पारधी,
• टाकणकार,पारधी
• फासेपारधी

आदिवासींच्या बोली

आदिवासींच्या भाषा सर्वेक्षणात भारतात आर्यपूर्व काळात अस्तित्वात बोलल्या जाणाऱ्या अनेक मूळ आणि प्राचीनतम बोलीभाषा आढळल्या. त्या बोलीभाषा म्हणजे ढोरी (टोकरे कोळी), कोरकू, कोलामी, खारिया, गोंडी, गोरमाटी, ठाकरी, वाघरी, वाघरामी, पारधी, देहवाली, दो, परधानी, पावरी, भिलोरी, भूमिज, माडिया, मुंडारी, संथाली, सावरा, हलबी,मावळी वगैरे. यांतील बहुतेकांना लिपी नाही, आदिवासी समूहांकडून त्या फक्त बोलल्या जातात. परंतु त्या बोलणाऱ्यांची संख्या थोडी आहे. काही आदिवासी भाषांना लिपी आहे. उदाहरणार्थ संथाली. गोंडी ही द्रविडी भाषा कुटुंबातील प्रमुख आणि समृद्ध बोलीभाषा आहे.

आदिवासी लोकगीते

आदिवासी समूहांची संस्कृती समृद्ध असून त्यांची वैशिष्ट्यपूर्ण गीते, नृत्यप्रकार हा त्यांच्या आयुष्याचा एक महत्त्वाचा भाग मानला जातो.

कातकरी गीत-

मुरमीचा गण जल्म झाला पातालात |
ते गण गेला कोणाच्या वंश्याला |
वंश्याला जर गेला नसता पूंजला मिलला असता |
पन आता कार न्हाई मिळत पूजाला ||
येथून गण झाला पुरा, म्हाईत असलं तर सांग रं सभेला ||

गोंड भजन-
अमर कंटक नाळ नर्बदाल वासी, केंज्या ग्यानी सारा जीवां पैदा किसी
आदिवासी भिल्ले कोयजाले, फाड ते होरके, बसे माझी ||
नर्मदाना येर उंजीकून अल्मस्त होरे बने मातुरे
कुम्राल इंदोर नर्बदाल असकेवासी ||

महाराष्ट्र तसेच मध्यप्रदेशातील काही प्रसिद्ध लोकगीत आर्सो देखींने तिरसा भावे जमानो हीरो देखयो डूवे चस्मा काव्वी जाकिट पेहरो नेता देखयो वो मे ते फैशन करीने भंगोर्या मा में गोयु वो || आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो || २ || संजय किराड़े मारू नाम रे जुवानाय || टोपी पटेल मारू दोस्ती छे वो जुवानाय || २ || आर्सो देखींने तिरसा भावे जमानो हीरो देखयो डूवे चस्मा काव्वी जाकिट पेहरो नेता देखयो वो मे ते फैशन करीने भंगोर्या मा में गोयु वो || आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो || २ || गजरा ने मौसम गजरो वारु लागे वो || वो जुवानाय सम्बिवे ले वात मारी || कायदे आई लव यु वो जानू मारी कायदे आई लव यु वो जुवानाय मारी आर्सो देखींने तिरसा भावे जमानो हीरो देखयो डूवे चस्मा काव्वी जाकिट पेहरो नेता देखयो वो मे ते फैशन करीने भंगोर्या मा में गोयु वो || आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो || २ || काहनी काजे देखों ने काहनी काजे रोहने दोम || २ || 101 जुवानाय भंगोर्या मा आवी रोय टोपी पटेल नाव् मारो ओजर मारो गाव वो || २ || वो तुते उजर भंगोरिया मा आवेजी गन्ना ने रोस आप्नु पिसू वो || २ || आर्सो देखींने तिरसा भावे जमानो हीरो देखयो डूवे चस्मा काव्वी जाकिट पेहरो नेता देखयो वो मे ते फैशन करीने भंगोर्या मा में गोयु वो || आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो आख्खी जुवानाय मारे भिनी भावे वो || २ || भंगोरिया ने भीड़ मा एखेली एखेली मा फिरे जुवानाय || २ || पुर्या पारिने भुर्सू नि होय गालो पर गुलाल लागाड़ी देय पुर्या पारिने भुर्सू नि होय गालो पर गुलाल रोग्डी देय भंगोरिया ने भीड़ मा एखेली एखेली मा फिरे जुवानाय || २ || टोपी पटेल मारू दोस्ती छे आच्छी आच्छी लड़की पटावे || २ || भंगोरिया ने भीड़ मा एखेली एखेली मा फिरे जुवानाय || २ || भंगोरिया ने भीड़ मा एखेली एखेली मा फिरे जुवानाय || २ ||

आदिवासींमधील काही ऐतिहासिक व्यक्ती

• धरतीआबा भगवान बिरसा मुंडा
• तंट्या भिल्ल
• कुंवर रघुनाथशाह
• राणी दुर्गावती
• राजा शंकरशाह
• वीर राघोजी भांगरे
• समशेरसिंग पारधी (भोसले)
• वकील पारधी
• राजे बख्तेबुलंदशहा
• वीरांगना झलकारीदेवी
• वीर एकलव्य

आदिवासी, त्यांची संस्कृती, परंपरा आणि अडचणी यांवरील पुस्तके

• अनुसूचित जाती-जमातीचे कल्याण व संरक्षण कायदे आणि त्यांची अंलबजावणी (न्या. डॉ. यशवंत चावरे)
• आदिवासी (भाऊ मांडवकर)
• आदिवासी अस्मितेचा शोध (माधव सरकुंडे)
• आदिवासी आयकॉन्स : ३० आदिवासींच्या यशोगाथा (डॉ. तुकाराम बी. रोंगटे)
• आदिवासी कथा आणि व्यथा (डॉ. धैर्यशील शिरोळे)
• आदिवासी कोकणांच्या कथा (संपादक - विजया सोनार)
• आदिवासींचे अनोखे विश्व (निरंजन घाटे)
• आदिवासी पावरांच्या कथा (कहाण्या), प्रा. डी.जी. पाटील)
• आदिवासी पावरांच्या देवकहाण्या (प्रा. डी.जी. पाटील)
• आदिवासी बोलू लागला (माधव बंडू मोरे)
• आदिवासी, मुस्लीम, ख्रिश्चन साहित्यमीमांसा (डॉ. श्रीपाल सबनीस)
• आदिवासी मूलत: हिंदूच (डॉ. प्रभाकर मांडे)
• आदिवासी लोककथा (डाॅ. गोविंद गारे)
• आदिवासी लोकनृत्य लय, ताल आणि सूर (डॉ. गोविंद गारे)
• आदिवासी साहाय्यक प्रकल्प अधिकारी परीक्षा मार्गदर्शक (पाठ्यपुस्तक, प्रा. संगीता लाडे, प्रा. स्मिता जोशी)
• आदिवासी साहित्य : नियतकालिकातील (डॉ. तुकाराम बी. रोंगटे)
• आफ्रिकेतील आदिवासी पारंपरिक धर्म व संस्कृती (अच्युत पाठक)
• आरसा : आदिवासी जीवन शैलीचा (डॉ. भास्कर गिरधारी)
• एकलव्य आणि भिल्ल आदिवासी (प्रा. गौतम निकम)
• कोकणांचे मौखिक वाङ्मय (कविता, संपादक : विजया सोनार)
• कोंडी आदिवासींची आणि नक्षलवाद्यांची (हेमंत कर्णिक)
• डोंगरकूस : आदिवासींच्या जीवनावरील कादंबरी (दि.वि. जोशी)
• दलितांचे आणि आदिवासींचे समाजशास्त्र (प्रा. पी.के. कुलकर्णी
• नक्षलवादी आणि आदिवासी (डाॅ. गोविंद गारे)
• पारधी समाज बदल व समस्या (किशोर राऊत)
• बिरसा मुंडा आणि मुंडा आदिवासी (प्रा. गौतम निकम)
• महाराष्ट्रातील आदिवासी (डॉ. शौनक कुलकर्णी)
• महाराष्ट्रातील आदिवासी जमाती (डाॅ. गोविंद गारे)
• रानबखर : आदिवासींच्या जीवनसंघर्षाचे पदर (मिलिंद थत्ते)
• शूर आदिवासी मुलांच्या गोष्टी (सुरेशचंद्र वारघडे)
• सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील आदिवासी : ठाकर (मोहन रणसिंग)
• कोरकू बोली:वर्णनात्मक आणि समाजभाषावैज्ञानिक अभ्यास ( डॉ. काशीनाथ बऱ्हाटे )

चित्र:Baiga woman and child, India.jpg|बैगा महिला चित्र:एक आदिवासी घर.jpg|एक आदिवासी घर चित्र:Bullock Cart used by Korku tribal in Melghat, Maharashtra.jpg|मेळघाट येथील महाराष्ट्र) </gallery>

बाह्य दुवे

• महाराष्ट्र शासनाच्या आदिवासी संशोधन व प्रशिक्षण केंद्राचे अधिकृत संकेतस्थळ
• महाराष्ट्र शासनाच्या आदिवासी विकास विभाग खात्याचे अधिकृत संकेतस्थळ
• भारत सरकारच्या केंद्रीय जनजाती कार्य मंत्रालयाचे अधिकृत संकेतस्थळ