शुक्र ग्रह

हा लेख शुक्र नावाचा सूर्यमालेतील ग्रह याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, शुक्र (निःसंदिग्धीकरण).

शुक्र

शुक्र
कक्षीय गुणधर्म
कक्षेचा कल:	सूर्याच्या विषुववृत्ताशी
कोणाचा उपग्रह:	सूर्य
उपग्रह:	0
वातावरण

सूर्यमालेमध्ये शुक्र हा सूर्यापासून बुधानंतर, आणि पृथ्वीअगोदर येणारा क्रमाने दुसरा ग्रह आहे. जरी सर्व ग्रहांच्या भ्रमणकक्षा लंबगोलाकार असल्यातरी शुक्राची भ्रमणकक्षा जवळजवळ वर्तुळाकार आहे. याचा व्यास १२,१०४ कि. मी. एवढा आहे. शुक्र देखील अंतर्वर्ती ग्रह आहे. यामुळेच शुक्रदेखील आपल्याला आकाशात फक्त सकाळी किंवा संध्याकाळीच दिसतो. या ग्रहावर वातावरण अतिशय दाट असल्यामुळे सूर्याचा शुक्रावर पडलेला प्रकाश मोठ्याप्रमाणात परावर्तित होतो. म्हणून शुक्र आपल्याला इतर ग्रहांपेक्षा अधिक तेजस्वी दिसतो.

शुक्र पृथ्वीहून जास्त सूर्याजवळ असल्यामुळे आकाशात नेहमी सूर्याच्या दिशेकडे दिसतो. त्यामुळेच तो पहाटे किंवा संध्याकाळी क्षितिजावर दिसू शकतो. जर तो जास्त प्रखर बनला तर दिवसाही दिसू शकतो. शुक्र हा सूर्य व चंद्रापाठोपाठ पृथ्वीवरून तेजस्वी दिसणाऱ्या चांदण्यांत तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. त्याची तेजस्विता -४,६ आहे. तो अंत्यर्वर्ती ग्रह असल्याने तो सूर्यापासून कधीच दूर दिसत नाही. तो जास्तीत जास्त तो ४७.८ अंशापर्यंत दूर जाऊ शकतो. त्याची तेजस्विता ही सूर्योदयाच्या वेळी किंवा सूर्यास्ताच्या वेळी सर्वांत जास्त असते त्यामुळेच त्याला पहाटेचा तारा किंवा सायंतारा असेही म्हणतात.

रचना

शुक्र हा ग्रह घन पृष्ठभाग असणारा ग्रह आहे. म्हणजे त्याचा पृष्ठभाग हा पृथ्वीप्रमाणे खडकाळ आहे. आकार व वस्तुमानाच्या बाबतीत तो पृथ्वीशी कमालीचा मिळताजुळता आहे इतका की कित्येकदा त्याला पृथ्वीचा जुळा ग्रह असेही म्हणतात. शुक्राचा व्यास पृथ्वीच्या व्यासापेक्षा फ़क्त ६६० कि.मी.ने कमी आहे तर त्याचे वस्तुमान पृथ्वीच्या ८१.५% इतके आहे. मात्र त्याचे वातावरण मात्र अत्यंत दाट कार्बन डायऑक्साईड या वायूमुळे पृथ्वीपेक्षा अत्यंत वेगळे आहे.

परिभ्रमण व परिवलन

शुक्राला स्वत:भोवती फिरण्यास २४३ दिवस लागतात. तर सूर्याभोवती प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यास २२५ दिवस लागतात. त्यामुळे शुक्रावरील एक दिवस हा त्याच्या वर्षापेक्षाही मोठा आहे. शुक्राचे सूर्यापासूनचे अंतर १०,८२,०८,९३० कि.मी. एवढे आहे. सूर्यमालेतील इतर सर्व ग्रह पश्चिम दिशेकडून पूर्व दिशेकडे फिरतात. फक्त शुक्र हा एकच ग्रह पूर्वेपासून पश्चिमेकडे फिरतो. त्यामुळे शुक्रावर सूर्य पश्चिम दिशेला उगवतो व पूर्व दिशेला मावळतो. शुक्र हा देखील अंतर्वर्ती ग्रह असल्यामुळे याचेसुद्धा सूर्यावरील अधिक्रमण आपणास पहावयास मिळते. शुक्राला एकही चंद्र नाही. शुक्र सूर्यापासून १०.६ कोटी कि.मी. आहे. बाकीच्या ग्रहांची कक्षा जरी लंबवर्तुळाकार असली तरी शुक्राची कक्षा मात्र जवळपास वर्तुळाकार आहे. त्याचा पृष्ठभाग ताशी ६.५ कि.मी. वेगाने फिरतो, तर त्याचा पृथ्वीच्या विषुववृत्ताजवळचा पृष्ठभाग हा ताशी १६०० कि.मी या वेगाने फिरतो.

पहाटतारा आणि सायंतारा

शुक्र एकतर पहाटे पूर्व क्षितिजावर दिसतो, किंवा संध्याकाळी पश्चिम क्षितिजावर. मात्र, शुक्र जेव्हा सूर्यापासून ८-१० अंश अंतरावर असतो, तेव्हा तो दिसत नाही. हे ज्या दिवशी घडते त्या दिवशीच्या पंचांगात शुक्राचा अस्त झाल्याची नोंद असते. साधारणपणे २० महिन्यांच्या काळात सूर्य ९ महिने पहाटे आणि ८-९ महिने संध्याकाळी दिसतो. इतर काळात तो दिसत नाही. अस्तकाळानंतर जेव्हा शुक्र पहिल्यांदा आकाशात दिसतो तेव्हा पंचांगात शुक्राचा उदय झाल्याची नोंद असते. शुक्राच्या उदयास्ताच्या व मार्गी-वक्री असण्याच्या तारखांचे गणित अत्यंत क्लिष्ट असल्याने या तारखांमध्ये सामान्य माणसाला अनियमितता जाणवते.

इ.स. २००९ सालापासूनचे शुक्राचे उदयास्त

शुक्राच्या अस्तकाळाच्या तारखा खाली दिल्या आहेत. उरलेल्या तारखांना शुक्र पूर्व किंवा पश्चिम क्षितिजावर दिसायला हवा.

शुक्रास्ताच्या तारखा :- २००९ : १९ डिसेबर २००९ ते ३१ डिसेंबर २००९ (१३ दिवस)
२०१० : १ जानेवारी २०१० ते ४ फेब्रुवारी २०१० (३५ दिवस) अधिक
२०१० : २१ ऑक्टोबर २०१० ते २ नोव्हेंबर २०१० (१३ दिवस); एकूण ४८ दिवस
२०११ : २७ जुलै २०११ ते ८ सप्टेंबर २०११ (४४ दिवस)
२०१२ : २ जून २०१२ ते १० जून २०१२ (९ दिवस)
२०१३ : २४ फेब्रुवारी २०१३ ते १९ एप्रिल २०१३ (५५ दिवस
२०१४ : ८ जानेवारी ते १४ जानेवारी २०१४ अधिक
२०१४ : ३ ऑक्टोबर ते १९ नोव्हेंबर २०१४ (एकूण ५५ दिवस)
२०१५ : ७ ऑगस्ट ते २० ऑगस्ट २०१५ (१४ दिवस)
२०१६ : ९ मे ते २८ जून २०१६ (५१ दिवस)
२०१७ : १६ डिसेंबर ते ३१ डिसेंबर २०१७ अधिक
२०१७ : २१ मार्च ते २५ मार्च २०१७ (एकूण २१ दिवस)
२०१८ : १ जानेवारी २०१८ ते १ फेब्रुवारी २०१८ अधिक
२०१८ : १८ ऑक्टोबर ते ३० ऑक्टोबर २०१८ (एकूण ४५ दिवस)
२०१९ : २५ जुलै ते ५ सप्टेंबर २०१९ (४३ दिवस)
२०२० : ३१ मे ते ८ जून २०१० (८ दिवस)

वक्री शुक्र

चंद्र-सूर्य सोडले तर इतर सर्वच ग्रह वर्ष-दोन वर्षांतून किंवा अधिक काळातून कधी ना कधी वक्री होतात. म्हणजे आधीच्या नक्षत्रातून पुढच्या नक्षत्राच्या दिशेने जाण्याऐवजी ते मागच्या नक्षत्राकडे सरकतात. राहू आणि केतू सूर्याला विरुद्ध दिशेने प्रदक्षणा घालीत असल्याने नेहमीच वक्री असतात.

२००८ सालापासून शुक्राचे वक्री होण्याचे आणि नंतर मार्गी होण्याचे दिवस

२००८ : वर्षभार मार्गी.br/> २००९ : ६ मार्च, १८ एप्रिल २००९
२०१० : ८ ऑक्टोबर, १९ नोव्हेंबर २०१०
२०११ : वर्षभर मार्गी.
२०१२ : १५ मे, २७ जून २०१२
२०१३ : २२ डिसेंबर, ३१ डिसेंबर २०१३ :< br/> २०१४ : १ जानेवारी, १ फेब्रुवारी २०१४
२०१५ : २५ जुलै, ६ सप्टेंबर २०१५
२०१६ : वर्षभर मार्गी.
२०१७ : ४ मार्च, १५ एप्रिल २०१७
२०१८ : ६ ऑक्टोबर, १९ नोव्हेंबर २०१८
२०१९ : वर्षभर मार्गी.
२०२० : १३ मे, २५ जून २०२०.

(अपूर्ण)

मानवी संस्कृतीमध्ये शुक्र

भारतीय लिखित साहित्यात चंद्र आणि शुक्र यांच्या खालोखाल शुक्राच्या चांदणीचा उल्लेख असलेल्या अनेक कविता, गीते, आणि इतर ललित साहित्य उपलब्ध आहे. असे काही साहित्य :-

मराठी भावगीते :-

• गगनी उगवला सायंतारा, मंद सुशीतळ वाहत वारा (कवी अनिल; गायक-संगीत दिग्दर्शक गजानन वाटवे)
• प्रीत तुझी माझी कुणाला सांगू नको साजणी
  

........................................................
चंदेरी रात्री जाउनिया
काठावरुनी पाहू दरिया
देइल सोबत येउनि उदया शुक्राची चांदणी
प्रीत तुझी माझी कुणाला सांगू नको साजणी. (कवी बाबुराव गोखले; गायक-संगीत दिग्दर्शक गजानन वाटवे)

• शुक्रतारा, मंद वारा, चांदणे पाण्तातुनी. (कवी मंगेश पाडगावकर; गायक अरुण दाते, सुधा मलहोत्रा; संगीत श्रीनिवास खळे; राग यमन कल्याण)
• वगैरे

हेही पहा

• शुक्राचे अधिक्रमण