मैथिली शरण गुप्त

मैथिली शरण गुप्त

राष्ट्रकवी मैथिली शरण गुप्त (३ ऑगस्ट, १८८६ - १२ डिसेंबर, १९६४) हे एक हिंदी कवी होते. हिंदी साहित्याच्या इतिहासातील खडीबोलीतील ते पहिले महत्त्वाचे कवी आहेत. साहित्यविश्वात त्यांना 'दादा' या नावाने संबोधले जायचे. त्यांचे भारत-भारती (१९१२) हे काम भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यादरम्यान खूप प्रभावी ठरले आणि म्हणूनच महात्मा गांधींनी त्यांना 'राष्ट्रीय कवी' ही पदवी दिली. त्यांची जयंती दरवर्षी ३ ऑगस्ट हा 'कवी दिन' म्हणून साजरा केला जातो. १९५४ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्मभूषण देऊन सन्मानित केले.

महावीर प्रसाद द्विवेदी यांच्या प्रेरणेने गुप्ता यांनी खारीबोली हे आपल्या रचनांचे माध्यम बनवले आणि आपल्या कवितेतून खारीबोली ही काव्यमय भाषा बनवण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले. अशाप्रकारे ब्रजभाषेसारखी समृद्ध काव्य भाषा सोडून नवीन कवींनी काळ आणि संदर्भांना अनुकूल असल्यामुळे आपल्या काव्य अभिव्यक्तीचे माध्यम बनवले. हिंदी कवितेच्या इतिहासात गुप्तांचं हे सर्वात मोठं योगदान आहे. घाशीराम व्यासजी त्यांचे मित्र होते. शुद्धता, नैतिकता आणि पारंपारिक मानवी नातेसंबंधांचे संरक्षण हे गुप्तांच्या कवितेचे पहिले गुण आहेत, ज्यांचा आदर आणि पुरस्कार ' पंचवटी ' ते ' जयद्रथ वध ', ' यशोधरा ' आणि ' साकेत ' मध्ये झाला आहे. 'साकेत' हे त्यांच्या निर्मितीचे सर्वोच्च शिखर आहे.

जीवन परिचय

मैथिलीशरण गुप्त यांचा जन्म ३ ऑगस्ट १८८६ रोजी उत्तर प्रदेशातील झाशीजवळील चिरगाव येथे वडील सेठ रामचरण कनकणे आणि आई काशीबाई यांच्या तिसऱ्या अपत्य म्हणून झाला. आई आणि वडील दोघेही वैष्णव होते. शाळेत खेळाकडे जास्त लक्ष दिल्याने अभ्यास अपूर्ण राहिला. रामस्वरूप शास्त्री, दुर्गादत्त पंत इत्यादींनी त्यांना शाळेत शिकवले. घरात हिंदी, बांगला, संस्कृत साहित्याचा अभ्यास केला. मुन्शी अजमेरी यांनी मार्गदर्शन केले. वयाच्या १२ व्या वर्षी त्यांनी कनकलता या नावाने ब्रजभाषेत काव्य रचण्यास सुरुवात केली. आचार्य महावीर प्रसादही द्विवेदींच्या संपर्कात आले . खादीबोलीच्या ‘ सरस्वती ’ मासिकात त्यांच्या कविता प्रकाशित होऊ लागल्या.

पहिला काव्यसंग्रह ‘रंग मी भंग’ आणि नंतर ‘जयद्रथ वध’ प्रकाशित झाला. त्यांनी बंगालीतून "मेघनाथ वध", "ब्रजांगना" या काव्यग्रंथाचा अनुवादही केला. सन १९१२-१९१३ मध्ये राष्ट्रीय भावनांनी परिपूर्ण " भारत भारती " प्रकाशित झाले. त्यांची लोकप्रियता सर्वत्र पसरली. " स्वप्नवासवदत्त " या प्रसिद्ध संस्कृत ग्रंथाचा अनुवाद प्रकाशित केला. इसवी सन १९१६-१७ मध्ये त्यांनी ' साकेत ' महाकाव्याची रचना सुरू केली. उर्मिलाकडे दुर्लक्ष झाल्याची भावना या पुस्तकातून दूर झाली. स्वतः छापखाना उभारून त्यांची पुस्तके छापण्यास सुरुवात केली. साकेत आणि पंचवटी ही इतर पुस्तके १९३१ मध्ये पूर्ण झाली. त्याच वेळी ते राष्ट्रपिता गांधीजींच्या निकट संपर्कात आले. 'यशोधरा' १९३२ मध्ये लिहिली गेली. गांधीजींनी त्यांना ‘राष्ट्रीय कवी’ ही पदवी दिली. १६ एप्रिल १९४१ रोजी वैयक्तिक सत्याग्रहात भाग घेतल्याबद्दल त्यांना अटक करण्यात आली. प्रथम त्यांना झाशी आणि नंतर आग्रा तुरुंगात नेण्यात आले. आरोप सिद्ध न झाल्याने त्याची सात महिन्यांनी सुटका झाली. १९४८ मध्ये त्यांनी आग्रा विद्यापीठातून डी.लिट. ची पदवी बहाल केली १९५२-१९६४ या काळात राज्यसभेचे सदस्य म्हणून नामनिर्देशित झाले. १९५३ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्मविभूषण देऊन सन्मानित केले. तत्कालीन राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांनी १९६२ मध्ये अभिनंदन ग्रंथ आणि हिंदू विद्यापीठाने डी.लिट. ने सन्मानित केले तेथे त्यांची मानद प्राध्यापक म्हणून नियुक्तीही झाली. १९५४ मध्ये त्यांना साहित्य आणि शिक्षण क्षेत्रातील पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. चिरगाव येथे त्यांनी १९११ मध्ये साहित्य सदन नावाने स्वतःचे प्रेस सुरू केले आणि १९५४-५५ मध्ये झाशी येथे मानस-प्रिंटची स्थापना केली.

त्याच वर्षी, प्रयागमध्ये " सरस्वती " चा सुवर्णमहोत्सवी सोहळा आयोजित करण्यात आला होता, ज्याचे अध्यक्ष गुप्ताजी होते. १९६३ मध्ये अनुज सियाराम शरण गुप्ता यांच्या निधनाने कधीही भरून न येणारा धक्का बसला. १२ डिसेंबर १९६४ रोजी त्यांना हृदयविकाराचा झटका आला आणि साहित्यातील चमकता तारा त्यांना गवसला. वयाच्या ७८ व्या वर्षी त्यांनी दोन महाकाव्ये, १९ खंडकाव्य, कविता, नाटके इ. त्यांच्या कवितेत राष्ट्रीय जाणीव, धार्मिक भावना आणि मानवी उन्नती दिसून येते. देशाचा भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्य हे 'भारत भारती'च्या तीन विभागात चित्रित करण्यात आले आहे. ते मानवतावादी, नैतिक आणि सांस्कृतिक कवितेचे प्रतिष्ठित कवी होते. हिंदीत लेखन सुरू करण्यापूर्वी त्यांनी रसिकेंद्र या नावाने ब्रजभाषेत कविता, दोहे, चौपई, छप्पे इ. १९०४-०५ या काळात वैश्योपकारका ( कलकत्ता ), व्यंकटेश्वरा ( बॉम्बे ) आणि मोहिनी (कनौज ) या मासिकांतून ही रचना प्रकाशित झाली. इंदू, प्रताप, प्रभा या नियतकालिकांतून त्यांनी हिंदीत लिहिलेल्या कलाकृती प्रकाशित झाल्या. विदग्ध हृदय या नावाने त्यांची अनेक कामे प्रतापमध्ये प्रकाशित झाली.

जयंती

मध्य प्रदेशचे सांस्कृतिक राज्यमंत्री लक्ष्मीकांत शर्मा यांनी सांगितले की, राष्ट्रीय कवी मैथिलीशरण गुप्ता यांची जयंती राज्यात दरवर्षी ३ ऑगस्ट रोजी 'कवी दिन' म्हणून मोठ्या प्रमाणावर साजरी केली जाईल. हा निर्णय राज्य सरकारने घेतला आहे. तरुण पिढीला भारतीय साहित्याच्या सुवर्ण इतिहासाची माहिती व्हावी या उद्देशाने सांस्कृतिक विभाग राज्यातील भारतीय कवींवर लक्ष केंद्रित करून अनेक कार्यक्रमांचे आयोजन करणार आहे.

काव्यात्मक वैशिष्ट्ये

गुप्ताजी स्वभावाने लोक-सामूहिक कवी होते आणि त्यांच्या काळातील समस्यांबद्दल ते विशेषतः संवेदनशील होते. त्यांची कविता एकीकडे वैष्णव भावाने पोसलेली होती, तर त्याच वेळी प्रबोधन आणि सुधारणा युगातील राष्ट्रीय नैतिक चेतनेने प्रेरित होती. लाला लजपत राय, बाल गंगाधर टिळक, विपिनचंद्र पाल, गणेश शंकर विद्यार्थी आणि मदन मोहन मालवीय हे त्यांचे आदर्श होते. महात्मा गांधींनी भारतीय राजकीय जीवनात प्रवेश करण्यापूर्वीच गुप्ता यांच्या तरुण मनावर गरम दल आणि तत्कालीन क्रांतिकारी विचारसरणीचा प्रभाव होता. कवीचा क्रांतिकारी आवाज 'अनाघा'च्या आधीच्या रचनांमध्ये, विशेषतः जयद्रथ-वध आणि भारत भारतीमध्ये ऐकू येतो. पुढे, महात्मा गांधी, राजेंद्र प्रसाद आणि विनोबा भावे यांच्या संपर्कात आल्यामुळे ते गांधीवाद आणि सुधारणावादी चळवळींच्या व्यावहारिक बाजूचे समर्थक बनले.

राष्ट्रवाद आणि गांधीवाद

मैथिलीशरण गुप्तांच्या जीवनात राष्ट्रवादाच्या भावना संहितेने ओतप्रोत भरल्या होत्या. म्हणूनच त्यांची सर्व निर्मिती राष्ट्रीय विचारसरणीने ओतप्रोत आहे. भारतीय संस्कृती आणि इतिहासाचे ते परम भक्त होते. पण अंधश्रद्धा आणि खोट्या आदर्शांवर त्यांचा विश्वास नव्हता. भारतीय संस्कृतीच्या नवीनतम स्वरूपासाठी त्यांनी शुभेच्छा दिल्या.

गुप्तांच्या कवितेत राष्ट्रवाद आणि गांधीवादाचे प्राबल्य आहे. भारताच्या गौरवशाली भूतकाळाचा इतिहास आणि भारतीय संस्कृतीचे महत्त्व याचे जोरदार सादरीकरण यात आहे. तुम्ही तुमच्या कवितेत कौटुंबिक जीवनालाही योग्य महत्त्व दिले आहे आणि केवळ स्त्रियांनाच विशेष महत्त्व दिले आहे. गुप्ताजींनी प्रबंध काव्य आणि मुक्तक काव्य या दोन्ही रचना केल्या. शब्दशक्‍ती आणि अलंकारांच्या समर्थ वापरासोबत मुहावरेही वापरले आहेत.