गणेश शंकर विद्यार्थी

गणेश शंकर विद्यार्थी
जन्म	२६ ऑक्टोबर १८९० फतेहपूर, ब्रिटिश भारत
मृत्यू	२५ मार्च १९३१ कानपूर, संयुक्त प्रांत, ब्रिटिश भारत
मृत्यूचे कारण	सांप्रदायिक दंगल
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
टोपणनावे	विद्यार्थी
नागरिकत्व	भारतीय
शिक्षण	हायस्कूल (खाजगीरित्या उत्तीर्ण, १९०७)
पेशा	पत्रकार, स्वातंत्र्यसैनिक, राजकीय नेते
कारकिर्दीचा काळ	१९११–१९३१
प्रसिद्ध कामे	प्रताप वृत्तपत्राचे संस्थापक-संपादक, व्हिक्टर ह्यूगोच्या नाइन्टी-थ्री कादंबरीचा अनुवाद
ख्याती	स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदान, हिंदी पत्रकारिता
राजकीय पक्ष	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस
धर्म	हिंदू
जोडीदार	चंद्रप्रकाशवती विद्यार्थी
वडील	जय नारायण (जैननारायण)
आई	गोमती देवी

गणेश शंकर विद्यार्थी (२६ ऑक्टोबर १८९० – २५ मार्च १९३१) हे भारतीय पत्रकार, भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे नेते आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील प्रमुख कार्यकर्ते होते. ते असहकार चळवळीतील महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी व्हिक्टर ह्यूगो यांच्या नाइन्टी-थ्री या कादंबरीचा हिंदीत अनुवाद केला आणि प्रताप या हिंदी वृत्तपत्राचे संस्थापक-संपादक म्हणून प्रसिद्धी मिळवली.

प्रारंभिक जीवन

गणेश शंकर विद्यार्थी यांचा जन्म फतेहपूर जिल्ह्यातील हातगाव (हथगाम) येथे हिंदू कायस्थ कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील जय नारायण (जैननारायण) हे मध्य प्रदेशातील मुंगोली येथील अँग्लो-व्हर्नाक्युलर स्कूलमध्ये शिक्षक होते. गरीब परिस्थितीमुळे त्यांना उच्च शिक्षण घेता आले नाही. त्यांनी मुंगोली आणि विदिशा येथे प्राथमिक शिक्षण घेतले आणि १९०७ मध्ये खाजगीरित्या हायस्कूल परीक्षा उत्तीर्ण केली. त्यांनी काही काळ चलन कार्यालयात कारकून आणि कानपूरच्या हायस्कूलमध्ये शिक्षक म्हणून काम केले. वयाच्या १६व्या वर्षी त्यांनी हमारी आत्मगसर्गार्ट हे पुस्तक लिहिले. १९०९ मध्ये त्यांचा चंद्रप्रकाशवती यांच्याशी विवाह झाला.

पत्रकारिता आणि स्वातंत्र्य चळवळ

गणेश शंकर यांची खरी आवड पत्रकारिता आणि सार्वजनिक जीवनात होती. ते कर्मयोगी आणि स्वराज्य या क्रांतिकारी नियतकालिकांचे एजंट बनले आणि त्यात लेखन केले. १९११ मध्ये महाबीर प्रसाद द्विवेदी यांनी त्यांना सरस्वती या साहित्यिक मासिकात उपसंपादक म्हणून नियुक्त केले. १९१३ मध्ये ते कानपूरला परतले आणि प्रताप या क्रांतिकारी साप्ताहिकाची स्थापना केली. या वृत्तपत्राने रायबरेलीतील शेतकरी, कानपूरच्या गिरणी कामगार आणि दलित समाजाच्या हक्कांसाठी लढा उभारला. या कार्यामुळे त्यांना अनेक खटले, दंड आणि पाच तुरुंगवासांना सामोरे जावे लागले.

मृत्यू आणि वारसा

२५ मार्च १९३१ रोजी कानपूरमधील सांप्रदायिक दंगलीत गणेश शंकर विद्यार्थी यांचा मृत्यू झाला. महात्मा गांधी यांनी यंग इंडिया मध्ये त्यांना आदरांजली वाहताना म्हटले: "त्यांचे रक्त हे सिमेंट आहे, जे दोन समुदायांना जोडेल." सियारामशरण गुप्त यांनी त्यांच्या जीवनावर आत्मसर्ग पठेया आणि मृण्मयी आत्मसर्ग ही पुस्तके लिहिली.

२००६ मध्ये, मध्य प्रदेशातील मुंगवली येथे त्यांच्या पुतळ्याच्या अनावरणाचा वाद झाला. २००७ मध्ये पत्रकार आलोक मेहता यांना माखनलाल चतुर्वेदी नॅशनल युनिव्हर्सिटी ऑफ जर्नालिझम यांच्यातर्फे गणेश शंकर विद्यार्थी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.