आशियाचा भूगोल
आशियाचा भूगोल हा आशियाचे वर्गीकरण करण्याच्या भौगोलिक संकल्पनांचे पुनरावलोकन करतो. यामध्ये युरेशियाचा मध्य आणि पूर्व भाग, ज्यामध्ये अंदाजे पन्नास देश आहेत, यांचा समावेश आहे.
भौगोलिक वैशिष्ट्ये[संपादन]
सीमा[संपादन]
आशियाचे भूमी वस्तुमान त्याच्या प्रत्येक प्रदेशातील भू-वस्तुमानाची बेरीज नाही कारण त्याची व्याख्या वेगवेगळी केली गेली आहे. उदाहरणार्थ, मध्य आशिया आणि मध्य पूर्व यांच्या सीमा कोण आणि कोणत्या हेतूने परिभाषित करत आहे यावर अवलंबून असतात. या भिन्न व्याख्या सामान्यतः संपूर्ण आशियाच्या नकाशात प्रतिबिंबित होत नाहीत; उदाहरणार्थ, इजिप्त सामान्यत: मध्य पूर्वमध्ये समाविष्ट आहे, परंतु मध्य पूर्व हा आशियाचा विभाग असूनही इजिप्त आशियामध्ये नाही.
आशिया आणि आफ्रिकेतील सीमांकन म्हणजे सुएझ आणि लाल समुद्राचा इस्थमस. युरोपची सीमा पूर्व भूमध्य समुद्राच्या किनाऱ्यापासून सुरू होते. जवळच्या पूर्वेकडील तुर्कीचा अंशतः एजियन बेटांपर्यंत विस्तार होतो आणि बॉस्फोरसच्या युरोपियन बाजूला इस्तंबूलचा समावेश होतो. उत्तरेकडील आशिया आणि युरोप खंडांमधील सीमा सामान्यतः डार्डानेल्स, मार्माराचा समुद्र, बॉस्पोरस, काळा समुद्र, काकेशस पर्वत, कॅस्पियन समुद्र, उरल नदीचा उगम आणि उरल पर्वताच्या पूर्वेला लागून असलेली लांब सीमा, जी रशियाच्या कारा समुद्रापर्यंत आहे. आर्क्टिक महासागर ही उत्तरेकडील सीमा आहे. तर बेरिंग सामुद्रधुनी ही आशियाला उत्तर अमेरिकेपासून विभाजित करते.
आशियाच्या आग्नेयेला मलय द्वीपकल्प (मुख्य भूमी आशियाची सीमा) आणि इंडोनेशिया ("भारताचे बेट", पूर्वीचे ईस्ट इंडीज), सुंडा शेल्फवरील हजारो बेटांमधील एक विशाल राष्ट्र, मोठे आणि लहान, वस्ती आणि निर्जन बेटे आहेत. जवळचा ऑस्ट्रेलिया हा वेगळा खंड आहे. ऑस्ट्रेलियाच्या ईशान्येकडील पॅसिफिक बेटे जपान आणि कोरियापासून दूर दूर आशियाऐवजी ओशनिया आहेत. इंडोनेशियापासून आशियाची सीमा हिंद महासागराच्या बाजूने लाल समुद्रापर्यंत जाते. हिंदी महासागरातील बहुतेक बेटे आशियाई आहेत.
एकूण परिमाणे[संपादन]
अनेक स्रोत आशियाच्या काल्पनिक सीमेने वेढलेल्या क्षेत्राचे वेगवेगळे अंदाज देतात. न्यू यॉर्क टाइम्स अॅटलस ऑफ द वर्ल्ड ४,३६,०८,००० चौ. किमी (१,६८,३७,००० चौ. मैल) एवढ्या क्षेत्राचा अंदाज देते. [१] चेंबर्स वर्ल्ड गॅझेटियरनुसार ४,४०,००,००० चौ. किमी (१,७०,००,००० चौ. मैल) झाली आहे , [२] तर संक्षिप्त कोलंबिया एनसायक्लोपीडिया ४,४३,९०,००० चौ. किमी (१,७१,४०,००० चौ. मैल) एवढे क्षेत्र आहे. [३] २०११ च्या पिअरसन्समध्ये ४,४०,३०,००० चौ. किमी (१,७०,००,००० चौ. मैल) एवढा आकडा आहे. [४] ही आकडेवारी मिळवण्याच्या पद्धती आणि त्यात नेमके कोणते क्षेत्र समाविष्ट आहे हे सांगितलेले नाही.
आशियाचा मुख्य भूप्रदेश नकाशा पृष्ठभाग हा संपूर्णपणे त्याच्या उत्तर आणि दक्षिण टोकातून जाणाऱ्या अक्षांशाच्या भागांमधून आणि पूर्व आणि पश्चिम टोकांमधून जाणाऱ्या रेखांशाच्या भागांमधून तयार झालेल्या भौगोलिक चतुर्भुजात समाविष्ट आहे. केप चेल्युस्किन ७७° ४३′ उत्तर वर आहे; मलय द्वीपकल्पातील केप पियाई १° १६′ उ. वर आहे; तुर्की मधील केप बाबा २६° ४′ पू. वर आहे; केप डेझन्योव्ह १६९° ४०' प. वर आहे; म्हणजेच, मुख्य भूभाग आशिया सुमारे ७७° अक्षांश आणि १९५° रेखांश, [५] अंतर सुमारे ८,५६० किमी (५,३२० मैल) पर्यंत आहे ९,६०० किमी (६,००० मैल) ने लांब चेंबर्सनुसार रुंद, किंवा ८,७०० किमी (५,४०० मैल) ९,७०० किमी (६,००० मैल) ने लांड आहे.
आग्नेय दिशेला इंडोनेशिया, हजारो बेटांचा समावेश असलेले राष्ट्र, मुख्य भूप्रदेश आशियामध्ये मोठ्या प्रमाणात भूभाग जोडते आणि दक्षिणेकडे टोकाच्या आशियाई अक्षांशाचा विस्तार करते. देशाच्या भौगोलिक स्वरूपामुळे समुद्र आणि समुद्रतळ आशियामध्ये गणले जातात की नाही असे प्रश्न उपस्थित करतात. ऑस्ट्रेलिया-इंडोनेशिया सीमेवर अजूनही वाटाघाटी सुरू आहेत. सध्या, १९९७ चा करार अप्रमाणित आहे. जलक्षेत्रातील मासेमारी हक्क आणि समुद्रतळातील खनिज हक्कांचे प्रश्न असल्याने, दोन वेगवेगळ्या सीमांवर वाटाघाटी सुरू आहेत - एक जल स्तंभासाठी आणि एक समुद्रतळासाठी. सर्वात दक्षिणेकडील समुद्रतळाची सीमा १०° ५०' एस, पॉइंट ए३ चे अक्षांश, ऑस्ट्रेलिया, इंडोनेशिया आणि पापुआ न्यू गिनी यांचा सामान्य त्रिबिंदू आहे. पॉइंट झेड ८८, १३° ५६' ३१.८" येथे सर्वात दक्षिणेकडील जल स्तंभाची सीमा अजून दक्षिणेकडे आहे.
प्रदेश[संपादन]
१८ व्या शतकापासून आशिया हा अनेक उपप्रदेशांमध्ये विभागला गेला आहे. या अटींच्या वापरावर सार्वत्रिक एकमत नाही.
आशियाच्या प्रदेशांमध्ये हे भाग समाविष्ट आहेत :
- मध्य आशिया
- कझाकस्तान, किर्गिझस्तान, ताजिकिस्तान, तुर्कमेनिस्तान आणि उझबेकिस्तान यांचा समावेश होतो .
- पूर्व आशिया
- चीन, हाँगकाँग, जपान, [६], मंगोलिया, उत्तर कोरिया, दक्षिण कोरिया आणि तैवान यांचा समावेश म्हणून सामान्यतः समजले जाते. पूर्व आशियासाठी एक समानार्थी शब्द म्हणजे ईशान्य आशिया, जरी काही भूगोलशास्त्रज्ञांनी या उपप्रदेशात फक्त जपान, कोरिया आणि ईशान्य चीनचा समावेश केला आहे.
- दक्षिण आशिया
- अफगाणिस्तान, बांगलादेश, [७], ब्रिटिश हिंद महासागर प्रदेश, भारत, मालदीव, नेपाळ, पाकिस्तान, आणि श्रीलंका यांचा समावेश असलेला भाग सामान्यतः समजला जातो. दक्षिण आशियासाठी एक सामान्य अंदाजे प्रतिशब्द भारतीय उपखंड आहे ज्यामध्ये अफगाणिस्तान वगळले जाते.
- आग्नेय आशिया
- सामान्यतः ब्रुनेई, कंबोडिया, ख्रिसमस बेट, कोकोस (कीलिंग) बेटे [८] पूर्व तिमोर, इंडोनेशिया, लाओस, मलेशिया, म्यानमार, फिलीपिन्स, सिंगापूर, थायलंड आणि व्हिएतनाम यांचा समावेश असलेला प्रदेश समजला जातो. हा उपप्रदेश आणखी दोन लहान उपप्रदेशांमध्ये विभागला जाऊ शकतो: मुख्य भूप्रदेश दक्षिणपूर्व आशिया (इंडोचायनीज द्वीपकल्प) आणि सागरी दक्षिणपूर्व आशिया (मलय द्वीपसमूह).
- पश्चिम आशिया
- सामान्यतः [९] आर्मेनिया, अझरबैजान, बहरीन, सायप्रस, जॉर्जिया, इराण, इराक, इस्रायल, जॉर्डन, कुवेत, लेबनॉन, ओमान, पॅलेस्टाईन, कतार, सौदी अरेबिया, सिनाई द्वीपकल्प (इजिप्त), सीरिया, तुर्की, संयुक्त अरब अमिराती आणि येमेन समावेश असलेला प्रदेश समजला जातो. पश्चिम आशियाचे समानार्थी शब्द नैऋत्य आशिया आणि मध्य पूर्व आहेत. मध्य पूर्व मध्ये सामान्यतः इजिप्त, आफ्रिका आणि आशियामधील अंतरखंडीय देशाचा समावेश होतो.
- उत्तर आशिया
- सामान्यतः आशियाई रशियाचा समावेश म्हणून समजला जातो. उत्तर आशियासाठी एक समानार्थी शब्द सायबेरिया आहे.
आशियातील बदलते हवामान[संपादन]
मॅपलक्रॉफ्ट या जागतिक जोखीम विश्लेषण संस्थेने २०१० मध्ये केलेल्या सर्वेक्षणात १६ देश जे हवामान बदलासाठी अत्यंत असुरक्षित आहेत, त्यांची यादी जाहीर केली. प्रत्येक देशाची असुरक्षा ही ४२ सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय निर्देशक वापरून मोजली गेली, ज्याने पुढील ३० वर्षांमध्ये हवामान बदलाचे संभाव्य परिणाम ओळखले. बांगलादेश, भारत, व्हिएतनाम, थायलंड, पाकिस्तान आणि श्रीलंका या आशियाई देशांना हवामान बदलाचा सर्वाधिक धोका असलेल्या १६ देशांपैकी एक होते. काही बदल हे आधीच होत आहेत. उदाहरणार्थ, अर्ध-शुष्क हवामान असलेल्या भारतातील उष्णकटिबंधीय भागात १९०१ आणि २००३ दरम्यान तापमान हे ०.४ °सेल्सिअसने वाढले. अर्ध-शुष्क उष्ण कटिबंध (ICRISAT) साठी आंतरराष्ट्रीय पीक संशोधन संस्था (ICRISAT) द्वारे २०१३ चा अभ्यासानुसार गरीब आणि असुरक्षित शेतकऱ्यांना फायदा मिळवून देताना, आशियातील कृषी प्रणालींना हवामान बदलाचा सामना करण्यास सक्षम करणारी विज्ञान-आधारित, गरीब समर्थक दृष्टीकोन आणि तंत्रे शोधण्याचा उद्देश आहे. अभ्यासाच्या शिफारशींमध्ये स्थानिक नियोजनात हवामान माहितीचा वापर सुधारणे आणि हवामान-आधारित कृषी-सल्लागार सेवा बळकट करणे, ग्रामीण कौटुंबिक उत्पन्नाच्या विविधतेला चालना देणे आणि जंगलाचे आच्छादन वाढविण्यासाठी, भूजल आणि भूजलाची भरपाई करण्यासाठी नैसर्गिक संसाधन संवर्धन उपायांचा अवलंब करण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन देणे, अक्षय ऊर्जा वापरणे यांसारख्या गोष्टींचा समावेश आहे.[१०]
संदर्भ[संपादन]
- ^ The New York Times and Bartholomew, Edinburgh (1992). The New York Times Atlas of the World. New York: Times Books (Random House). p. 44.
- ^ Empty citation (सहाय्य)
- ^ Empty citation (सहाय्य)
- ^ Edgar Thorpe; Shawick Thorpe (2011). The Pearson General Knowledge Manual. India: Dorling Kindersley. p. A.25.
- ^ Empty citation (सहाय्य)
- ^ "East Asia". Archived from the original on 2 June 2011. 6 May 2015 रोजी पाहिले.
- ^ "The World Factbook: South Asia". Cia.gov. 9 September 2021 रोजी पाहिले.
- ^ "Southeast Asia". Archived from the original on 2 June 2011. 6 May 2015 रोजी पाहिले.
- ^ "West Asia/Middle East". Archived from the original on 1 May 2011. 6 May 2015 रोजी पाहिले.
- ^ "संग्रहित प्रत" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2018-07-11. 2022-11-29 रोजी पाहिले.