भारतीय सैन्याचा इतिहास

३९ बंगाल इन्फंट्रीच्या शिबिरातील एक समूह

भारतीय सेनेचा इतिहास उपलब्ध काही संदर्भांनुसार, लाखो वर्षांचा आहे. तो वेदकालिन व रामायण तसेच महाभारत यांच्याइतका जूना आहे. पुरातन कालापासून ते १९व्या शतकापर्यंत अनेकानेक राजांनी व सम्राटांनी आपले परंपरागत सैन्य तयार केले होते. भारताचे इतिहासात सत्ता, भूमी व तत्त्वांसाठी अनेक लढाया झाल्यात. त्यावेळेस परंपरागत युद्धसाधनांचा वापर करण्यावर भर होता. कोणी आक्रमण केल्यास संरक्षित रहावे म्हणून किल्ल्यांचा वापरही करण्यात येत असे.

पुरातनकाली सैन्याचे पायदळ व घोडदळ होते. तसेच लढाईत काही ठिकाणी हत्तींचाही वापर करण्यात येत असे.

सिंधू दरी सभ्यता

तटबंदी असलेली शहरे सिंधू संस्कृतीपासून जाड आणि उंच भिंतींसह उत्खनन करण्यात आली आहेत. बाणावली हे जगातील सर्वात जुने ठिकाण आहे जिथे खंदक सापडले आहेत. या किल्ल्यांमध्ये चौकोनी आणि गोलाकार बुरुज देखील आहेत आणि त्यात उंच उंचीवर बांधलेला किल्ला आहे. मोहेंजोदडो आणि धोळाविरा यांसारखी स्थळे त्यांच्या जाड उंच भिंतींसह कांस्ययुगीन भारतीय तटबंदीची काही उत्कृष्ट उदाहरणे प्रदर्शित करतात, काही ठिकाणी जाळलेल्या विटांनी बनवलेल्या भिंतीसह पंचवीस फूट (७.५ मीटर) पर्यंत घन माती-विटांचे बांध सापडले आहेत. तळाशी न पोहोचता. देसलपार, धोलाविरा यांसारख्या स्थळांना प्रचंड दगडी तटबंदी मिळाली आहे आणि दुर्ग मोठ्या प्रमाणावर उंच उभ्या भिंतींनी मजबूत आहे आणि तटबंदी आणि प्रवेशद्वारांनी सुसज्ज आहे.

अफगाणिस्तानातील शोर्टुगाई येथे एका सैनिकाने संमिश्र धनुष्य दाखविणारा सिंधूचा शिक्का शोधून काढला होता, जो सूचित करतो की प्राचीन भारतीय निशाणमध्ये चित्रित होण्यापूर्वी सिंधू लोक त्याच्याशी परिचित होते. मोहेंजो दारोच्या आणखी एका तांब्याच्या मुद्रामध्ये एक शिंगे असलेला शिकारी संमिश्र धनुष्य धरलेला दिसतो.

वेदिक आणि महाजनपद काळ

सिनौलीच्या दफनभूमीतील उत्खननात २००० ते १८०० ईसापूर्व काळातील तांब्याच्या तलवारी, शिरस्त्राण आणि रथ मिळाले आहेत, जे ताम्र-कांस्य युग (३३०० ईसापूर्व-१२०० ईसापूर्व) दरम्यान या प्रदेशात वैदिक धर्माचा पालन करणारे इंडो-आर्यन योद्धा वर्गाची उपस्थिती दर्शविते.

इंडो-आर्यांच्या ऋग्वेदिक जमातींचे नेतृत्व त्यांचे राजे करत होते आणि एकमेकांशी आणि इतर जमातींशी युद्धात गुंतले होते. त्यांनी कांस्य शस्त्रे आणि ऋग्वेदात ठळकपणे वर्णन केलेल्या घोड्याने काढलेले स्पोक-व्हीलचे (आरे वाले चाक) रथ वापरले. गुरेढोरे आणि लढाया दरम्यान मिळालेल्या लूटमधील मुख्य वाटा टोळीच्या प्रमुखाकडे गेला. योद्धे क्षत्रिय वर्णाचे होते. अशा प्रकारच्या सर्वात आधीच्या लढायांची नोंद ऋग्वेदात दहा राजांची लढाई म्हणून केली आहे.

वेद आणि ऋग्वेदोत्तर (लोहयुग) वैदिक कालखंड (सु. ११००-५०० इ.स.पू.) यांच्याशी संबंधित इतर ग्रंथांमध्ये भारतातील सैन्याचे सर्वात जुने लिखित संदर्भ आहेत. युद्ध हत्तींचा सर्वात जुना वापर या कालखंडातील आहे; अनेक वैदिक संस्कृत स्तोत्रांमध्ये प्राण्यांचा उल्लेख आहे.

हिंदू धर्मातील दोन महान महाकाव्ये, रामायण आणि महाभारत, उदयोन्मुख महाजनपदांमधील संघर्षांवर केंद्रस्थानी आहेत आणि सैन्य रचना, युद्धाचे सिद्धांत आणि गूढ शस्त्रे यांचा संदर्भ देतात. ते युद्ध रथ, युद्ध हत्ती आणि अगदी पौराणिक उडन यंत्रमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या उभ्या सैन्याची चर्चा करतात. रामायण अयोध्येच्या तटबंदीचे तपशीलवार वर्णन करते. महाभारत कुरुक्षेत्र युद्धात वापरलेल्या चक्रव्यूह सारख्या विविध सैन्य तंत्रांचे वर्णन करते.

मगधचे विविध राजवंश

शिशुनाग राजवंश

विस्तारवादी राजा बिंबिसाराने आताच्या पश्चिम बंगालमधील अंगावर विजय मिळवला आणि मगधची राजधानी राजगृहातील सैन्य मजबूत केले. अजातशत्रूने गंगा नदी ओलांडून लिच्चावी जमातावर हल्ला करण्यासाठी मगधची नवी राजधानी पाटलीपुत्र येथे एक नवीन किल्ला बांधला. जैन ग्रंथ सांगतात की त्याने दोन नवीन शस्त्रे वापरली; गलोल आणि फिरणारे गदा असलेला आच्छादित रथ ज्याची तुलना आधुनिक रणगाड्यांशी केली आहे.

नंद राजवंश

नंद राजवंशाचा उगम इ.स.पूर्व चौथ्या शतकात प्राचीन भारतातील मगध प्रदेशातून झाला. त्याच्या सर्वात मोठ्या प्रमाणावर, नंद राजवंशाने राज्य केलेले साम्राज्य पूर्वेला बंगालपासून, पश्चिमेला पंजाबपर्यंत आणि दक्षिणेकडे विंध्य पर्वतरांगापर्यंत विस्तारले होते.

ईसापूर्व ३२७ मध्ये मॅसेडॉनच्या सिकंदर तृतीय ने पंजाबमध्ये प्रवेश केला. तक्षशिलाचा राजा अंभी याने त्याचे राजनगर सिकंदरच्या स्वाधीन केले. सिकंदरने झेलमच्या लढाईत (३२६ ईसापूर्व) भारतीय पौरवांच्या राजा पोरस (भारतीय नाव: पुरुषोत्तम)विरुद्ध एक उदात्त लढाई केली. भारतीय स्रोतानुसार, राजा पोरसची विशाल गजसेना पाहुन सिकंदरचे पायदळ आणि घोडदळ सैनिक ढवळले. युद्धाच्यावेळी पोरसने सिकंदरला भला मारून त्याला जखमी केले आणि त्याची सेनेचा पराभव झाला. ग्रीक स्रोतानुसार, जिंकूनही, सिकंदरने माघारी फिरण्याचा निर्णय घेतला आणि सततच्या लढाईमुळे थकलेल्या आणि थकलेल्या त्याच्या सेनापतींच्या आणि सैन्याच्या दबावामुळे आपली मोहीम संपवण्याचा निर्णय घेतला.

मौर्य साम्राज्य

सेल्युसिड साम्राज्याचा राजदूत म्हणून काम केलेल्या मेगास्थेनिसच्या मते, चंद्रगुप्त मौर्याने ३०,००० घोडदळ, ९,००० युद्ध हत्ती आणि ६००,००० पायदळ असलेले सैन्य तयार केले. चंद्रगुप्ताने भारतीय उपखंडाचा बराचसा भाग जिंकून, अरबी समुद्रापासून बंगालच्या उपसागरापर्यंत साम्राज्य स्थापन केले. त्यानंतर सिंधू नदीच्या पश्चिमेकडील प्रदेश जिंकण्यासाठी त्याने सेल्युकस I निकेटरच्या अंतर्गत हेलेनिस्टिक सेलुसिड साम्राज्याचा पराभव केला. त्यानंतर तो दक्षिणेकडे वळला आणि आताचा मध्य भारताचा बराचसा भाग ताब्यात घेतला. त्याचे सैन्य सहा खुर्च्यांद्वारे प्रशासित होते, सैन्याच्या चार हातांपैकी प्रत्येकी एक (पायदळ, घोडदळ, हत्ती आणि रथ), नौदलासाठी एक खुर्ची आणि रसद आणि पुरवठ्यासाठी एक खुर्ची.

यावेळी पायदळ सामान्यतः बांबूपासून बनविलेले लांबधनुष्य आणि एकल-किंवा दुहेरी हाताच्या पृथुखड्गसह बहुधा खंडासारखेच होते. इतर पायदळ सैनिकांना मोठ्या प्राण्यांच्या लपविण्याच्या मनोराची ढाल आणि भाला किंवा भाला लावले जाऊ शकते. घोडदळ भाले घेऊन जात. प्राण्यांच्या गळ्यात माहूत घालून हत्तींना बसवले गेले होते, काहीवेळा कथितपणे हावडा, जो भारतीय शोध असू शकतो. यावेळेस रथ निश्चितपणे कमी झाले होते, परंतु त्यांच्या प्रतिष्ठेमुळे ते सैन्यात राहिले.

१८५ ईसापूर्व मध्ये, शेवटचा मौर्य शासक बृहद्रथ याला पुष्यमित्र शुंग याने मारले, जे मौर्य सैन्य दलाचे सेनापती होते.

शुंग साम्राज्य

युद्ध आणि संघर्ष हे शुंग कालावधीचे वैशिष्ट्य होते. त्यांनी कलिंग, सातवाहन, इंडो-ग्रीक आणि शक्यतो पांचाळ आणि मथुरा यांच्याशी युद्ध केले होते.

शुंगा साम्राज्याच्या इंडो-ग्रीक साम्राज्याशी झालेल्या युद्धांची व्याप्ती या काळातील इतिहासात मोठी आहे. सुमारे १८० ईसापूर्व पासून बॅक्ट्रियाचा इंडो-ग्रीक शासक डेमेट्रियस I याने काबूल खोरे जिंकले आणि सिंधूच्या ट्रान्स-इंडसमध्ये प्रगती केली असे सिद्धांत मानले जाते. इतर भारतीय शासकांसोबत पाटलीपुत्रच्या मोहिमेमध्ये सामील होण्याचे किंवा त्याचे नेतृत्व करण्याचे श्रेय इंडो-ग्रीक मेनेंडर I याला दिले जाते; तथापि, मोहिमेचे नेमके स्वरूप आणि यशाबद्दल फारच कमी माहिती आहे. या युद्धांचा निव्वळ परिणाम अनिश्चित राहिला आहे.

पुष्यमित्र यांनी दोन अश्वमेध यज्ञ केल्याची नोंद आहे आणि शुंग शाही शिलालेख जालंधरपर्यंत विस्तारले आहेत. दिव्यवधनासारख्या धर्मग्रंथात असे नमूद केले आहे की त्याचा शासन पंजाबमधील सियालकोटपर्यंत विस्तारला होता. शिवाय, जर ते गमावले गेले तर, मथुरा १०० ईसापूर्व च्या आसपास शुंगांनी परत मिळवले (किंवा इतर स्थानिक राज्यकर्त्यांनी: अर्जुनयन (मथुराचे क्षेत्र) आणि यौधेयांनी त्यांच्या नाण्यांवर सैन्य विजयांचा उल्लेख केला आहे ("अर्जुनयनांचा विजय", "यौधेय"), आणि ईसापूर्व १ च्या शतकात, त्रिगर्त, औदुंबर आणि शेवटी कुनिंदांनीही स्वतःची नाणी टाकायला सुरुवात केली). वायव्य भारतातील ग्रीक आणि शुंग यांच्यातील लढाईचे वर्णन मालविकाग्निमित्रममध्ये देखील आढळते, कालिदासाच्या नाटकात सिंधू नदीवर ग्रीक घोडदळ आणि पुष्यमित्राचा नातू वसुमित्र यांच्यातील युद्धाचे वर्णन आहे, ज्यामध्ये भारतीयांनी ग्रीकांचा पराभव केला. आणि पुष्यमित्राने अश्वमेध यज्ञ यशस्वीपणे पूर्ण केला.

इंडो-ग्रीक आणि शुंगांनी ११० ईसापूर्वच्या सुमारास राजनैतिक मोहिमांमध्ये सामंजस्य केले आणि देवाणघेवाण केली असे दिसते, हेलिओडोरस स्तंभाने सूचित केले आहे, ज्यामध्ये हेलिओडोरस नावाच्या ग्रीक राजदूताला इंडो-ग्रीक राजा अँटिअलसिडासच्या दरबारातून पाठवल्याची नोंद आहे, जे मध्य भारतातील विदिशा येथील शुंग सम्राट भागभद्रचा दरबार होता.

स्वर्ण युग

विशेषतः धनुर्विद्या आणि युद्धकलावरील शास्त्रीय भारतीय ग्रंथ धनुर्वेद म्हणून ओळखले जातात. या शैलीतील अनेक शास्त्रे या कालावधीपासून आहेत.

सतवाहन राजवंश

पुराणांच्या काही व्याख्यांनुसार, सतवाहन कुटुंब हे आंध्र-जाती ("जमाती") चे होते आणि दक्षिणपथ (दक्षिण प्रदेश) मध्ये साम्राज्य निर्माण करणारे पहिले दख्खनी राजवंश होते. सतवाहन (ज्याला आंध्र आणि शालिवाहन देखील म्हणतात) आधुनिक तेलंगणा, आंध्र प्रदेश आणि महाराष्ट्र येथे सुमारे २०० ईसापूर्व सत्तेवर आले आणि सुमारे ४०० वर्षे सत्तेत राहिले. आजचे जवळपास संपूर्ण तेलंगणा, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, ओडिशा, गोवा, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेश सतवाहन राजवटीत आले. त्यांची पहिली राजधानी कोटी लिंगाला, तसेच पैठण, ज्याला नंतर प्रतिष्ठान असे म्हणतात.

या राजवंशाचा संस्थापक सिमुका याने महाराष्ट्र, माळवा आणि मध्य प्रदेशचा काही भाग जिंकला. त्याचा उत्तराधिकारी आणि भाऊ कान्हा (किंवा कृष्ण) याने त्याचे राज्य पश्चिम आणि दक्षिणेकडे विस्तारले. त्याच्यानंतर सतकर्णी प्रथम, ज्याने उत्तर भारतातील शुंग राजवंशाचा पराभव केला. त्याचा उत्तराधिकारी गौतमीपुत्र सतकर्णी याने आक्रमक इंडो-सिथियन, इंडो-पार्थियन आणि इंडो-ग्रीक यांचा पराभव केला. त्याचे साम्राज्य दक्षिणेला बनवासीपर्यंत विस्तारले आणि त्यात महाराष्ट्र, कोकण, सौराष्ट्र, माळवा, पश्चिम राजस्थान आणि विदर्भ यांचा समावेश होता. पुढे सतवाहन शासकांनी यापैकी काही प्रदेश गमावले. यज्ञ श्री सतकर्णी अंतर्गत सतवाहन शक्ती थोड्या काळासाठी पुनरुज्जीवित झाली परंतु त्याच्या मृत्यूनंतर ती कमी झाली.

महामेघवाहन राजवंश

मौर्य साम्राज्याच्या अस्तानंतर महामेघवाहन राजवंश हा कलिंगाचा एक प्राचीन शासनवंश होता. राजवंशाचा तिसरा शासक, खारबेळ, याने सामान्य युगाच्या सुरुवातीला अनेक मोहिमांमध्ये भारताचा बराचसा भाग जिंकला. खारबेळाने कळिंगण सैन्य सामर्थ्य पुन्हा स्थापित केले. खारबेळाच्या सेनापतित्व अंतर्गत, कळिंगा राज्याला तत्कालीन सिम्हाला (श्रीलंका), बर्मा (म्यानमार), सियाम (थायलंड), व्हिएतनाम, कंबोजा (कंबोडिया), बोर्नियो, बाली, समुद्र (सुमत्रा) आणि यवद्वीप (जावा) या देशांशी जोडणारे व्यापारी मार्गांसह एक मजबूत सागरी पोहोच होते. खारबेळाने मगध, अंग, सातवाहन आणि पांड्य साम्राज्याच्या दक्षिण भारतीय प्रदेशांविरुद्ध अनेक यशस्वी मोहिमांचे नेतृत्व केले आणि कळिंगचा विस्तार गंगा आणि कावेरीपर्यंत केला.

खारावेलन राज्याचे एक मजबूत सागरी साम्राज्य होते आणि ते श्रीलंका, बर्मा, थायलंड, व्हिएतनाम, कंबोडिया, बोर्नियो, बाली, सुमात्रा आणि जावा यांना जोडणारे व्यापारी मार्ग होते. कळिंगातील वसाहतवादी श्रीलंका, बर्मा, तसेच मालदीव आणि सागरी दक्षिणपूर्व आशियामध्ये स्थायिक झाले. आजही भारतीयांना मलेशियामध्ये केलिंग म्हणूनच संबोधले जाते.

खाराबेकाविषयी माहितीचा मुख्य स्रोत म्हणजे भुवनेश्वर, ओडिशाजवळील उदयगिरी टेकड्यांमधील एका गुहेत त्याचा प्रसिद्ध सतरा ओळींचा रॉक-कट हातिगुंफा शिलालेख. शिलालेखानुसार, त्याने मगधमधील राजगृहावर हल्ला केला, अशा प्रकारे बॅक्ट्रियाचा इंडो-ग्रीक राजा डेमेट्रियस प्रथम याचा पराभव करून मथुरेला माघार घेतली.

गुप्त राजवंश

शिव-धनुर-वेद गुप्त साम्राज्याच्या सैन्याची चर्चा करतो. पूर्वीच्या दक्षिण आशियाई साम्राज्यांच्या तुलनेत गुप्तांचं बख्तरबंद युद्ध हत्तींवर कमी अवलंबून होतं. गुप्तांच्या काळापर्यंत रथांचा वापर खूप कमी झाला होता, कारण ते ग्रीक, सिथियन आणि इतर आक्रमणकर्त्यांविरुद्ध फारसे उपयुक्त ठरले नव्हते. गुप्तांनी प्रसिद्धपणे वापरलेले घोडदळ धनुर्धारी वापरत होते आणि नाण्यांच्या पुराव्यानुसार ते सैन्याचे प्रतिष्ठेचे शाखा बनले. जड घोडदळ कवचकिराय चिलखत घातलेले आणि गदा आणि भालाने सुसज्ज होते, ज्यांनी शत्रूची रेषा तोडण्यासाठी धक्का क्रिया वापरली असती.

त्यांनी मागील कालखंडाप्रमाणेच पायदळ देखील नियुक्त केले: बांबू किंवा धातूपासून बनलेले लांब धनुष्य असलेले धनुर्धारी आणि धातूच्या डोक्यासह बांबूच्या छडीचा लांब बाण सोडला; बख्तरबंद हत्तींविरुद्ध लोखंडी बाणांचे डंडे वापरण्यात आले. ते कधी कधी अग्नी बाणही वापरत. तिरंदाजांना ढाल, भालाफेक आणि लांब तलवारीने सुसज्ज असलेल्या पायदळांनी वारंवार संरक्षण दिले. गुप्तांनीही नौदलाची देखभाल केली, ज्यामुळे त्यांना प्रादेशिक पाण्यावर नियंत्रण ठेवता आले.

समुद्रगुप्ताने त्याच्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीला अहिच्छत्र आणि पद्मावती ही राज्ये ताब्यात घेतली. नंतर, त्याने कोटा राज्य घेतले आणि मालवास, यौधेय, अर्जुनयन, मदुरास आणि अभिरास येथील जमातींवर हल्ला केला. त्याने कुशाण साम्राज्याच्या अवशेषांनाही वश केले. ३८० मध्ये त्याच्या मृत्यूपर्यंत त्याने वीस राज्ये जिंकली होती.

इ.स.च्या चौथ्या शतकातील संस्कृत कवी कालिदासाने, चंद्रगुप्त द्वितीयने भारतातील आणि बाहेरील सुमारे एकवीस राज्ये जिंकल्याचे श्रेय दिले. पूर्व आणि पश्चिम भारतातील आपली मोहीम संपल्यानंतर, तो उत्तरेकडे निघाला, पारसिकांना वश केले, त्यानंतर अनुक्रमे पश्चिम आणि पूर्व ऑक्सस खोऱ्यात असलेल्या हुण आणि  कंबोज  जमातींना वश केले. भारतीय उपखंडातील; गुप्त साम्राज्य हे त्याच्या कारकिर्दीत जगातील सर्वात शक्तिशाली साम्राज्य होते, ज्या काळात पश्चिमेकडील रोमन साम्राज्याचा अस्त होत होता.

स्कंदगुप्ताला वायव्येकडून इंडो-हेफ्थालाइट्स किंवा पांढरे हूणांवर आक्रमण करण्याचा सामना करावा लागला. स्कंदगुप्ताने त्याच्या वडिलांच्या कारकिर्दीत हूणांशी युद्ध केले होते आणि तो एक महान योद्धा म्हणून संपूर्ण साम्राज्यात प्रसिद्ध होता. त्याने ४५५ मध्ये हूणांचे आक्रमण चिरडून टाकले आणि त्यांना दूर ठेवण्यात यश मिळविले; तथापि, युद्धांच्या खर्चेमुळे साम्राज्याची संसाधने संपुष्टात आली आणि त्याच्या घसरणीला हातभार लागला.

शास्त्रीय युग

हर्षाचा साम्राज्य

सम्राट हर्ष (६०६-६४७) याने उत्तर भारत व्यापलेल्या हर्षाच्या साम्राज्यावर चाळीस वर्षांहून अधिक काळ राज्य केले. त्याच्या वडिलांनी, थानेश्‍वरचा राजा, हूणांविरुद्ध यशस्वी युद्धे करून प्रसिद्धी मिळवली होती. हर्षाने संपूर्ण भारत जिंकण्याची योजना आखली होती आणि तीस वर्षे युद्धे केली आणि त्यात यश मिळवले. ६१२ पर्यंत त्याने एक अफाट सैन्य तयार केले होते ज्याद्वारे त्याने नर्मदा नदीपर्यंत जवळजवळ संपूर्ण उत्तर भारत जिंकला होता. ६२० मध्ये त्याने दख्खनच्या पठारावर आक्रमण केले परंतु पुलकेशीन द्वितीय ने त्याला मागे टाकले.

चालुक्य आणि पल्लव

दक्षिण भारतात, चालुक्य आणि पल्लवांना महत्त्व प्राप्त झाले. चालुक्य शासक पुलकेशिन द्वितीयच्या विस्तारवादाची सुरुवात अलूप, गंगा आणि इतरांविरुद्ध छोट्या मोहिमांनी झाली. त्याने पल्लव राजा महेंद्रवर्मनचा पराभव केला आणि चेरा आणि पांड्यांवर विजय मिळवला. त्याचे सर्वात मोठे सैन्य यश, हर्षवर्धन (हर्ष म्हणूनही ओळखले जाते) च्या पराभवामुळे त्याचा खजिना संपुष्टात आला आणि त्याला त्याच्या विस्तारवादी मोहिमा संपवायला भाग पाडले.

पल्लव राजा नरसिंहवर्मन यांनी पुलकेशीन द्वितीयकडून महेंद्रवर्मनच्या पराभवाचा बदला घेण्याची शपथ घेतली. त्याने आपल्या सेनापती परांजोठीच्या नेतृत्वाखालील सैन्यासह वातापीवर आक्रमण केले. त्याने चालुक्यांचा पराभव केला, ६४२ मध्ये पुलकेशीन द्वितीय मारला गेला. चालुक्य आणि पल्लव यांच्यातील संघर्ष शतकानुशतके चालू राहिला, जोपर्यंत चालुक्य राजा विक्रमादित्य याने ७४० मध्ये पल्लवांवर निर्णायक विजय मिळवला. ७५० मध्ये राष्ट्रकुटांनी चालुक्य साम्राज्याचा पाडाव केला. ९७० च्या दशकात, तैलपा द्वितीयने राष्ट्रकूटांचा पाडाव केला आणि गुजरात वगळता बहुतेक चालुक्य साम्राज्य परत मिळवले. या काळातील चालुक्यांना कल्याणी चालुक्य म्हणून ओळखले जाते, कारण कल्याणी ही त्यांची राजधानी होती. त्यांची चोळांशी अधूनमधून चकमक झाली.

चोळ साम्राज्य

चोळ हे भारतीय उपखंडातील पहिले शासक होते ज्यांनी नौदलाची देखभाल केली आणि परदेशात त्यांचे वर्चस्व वाढवण्यासाठी त्याचा वापर केला. विजयालय चोळने पल्लवांचा पराभव करून तंजावर काबीज केले. १०व्या शतकाच्या सुरुवातीला चोळ राजा परंतक प्रथम याने पांड्य राजा मारवर्मन राजसिम्हा द्वितीय याचा पराभव केला आणि श्रीलंकेवर आक्रमण केले. राष्ट्रकूट शासक कृष्ण तृतीयने सुमारे ९४९ मध्ये परांतक प्रथमचा मुलगा राजादित्य याचा पराभव करून त्याला ठार मारले.

उत्तम चोळ यांनी ९७०-८५ पर्यंत राज्य केले. शिलालेख असे सांगतात की निदान त्याच्या काळापासून चोळ योद्धे कंबरेला चिलखत घालत असत. म्हणून, एका पलटणाला नियाम-उत्तम-चोळा-तेरिंदा-अंडलकट्टलार असे म्हणतात. पलुवेट्टराईयार मारवण कंदनार यांनी उत्तम आणि त्याच्या पूर्ववर्ती सुंदर यांच्या अंतर्गत सेनापती म्हणून काम केले.

राजराजा चोळने कंडलूर युद्धात चेरांवर विजय मिळवून त्याच्या सैन्य कारकिर्दीची सुरुवात केली. त्याने पांड्य शासक अमरा भुजंगा, विझिंजम शहर आणि श्रीलंकेचा एक भाग ताब्यात घेतला. त्याच्या कारकिर्दीच्या १४ व्या वर्षी (९९८-९९९) त्याने म्हैसूरची गंगा, बेल्लारीची नोलांब आणि पूर्व म्हैसूर, ताडीगाईपाडी, वेंगी, कूर्ग, पांड्य आणि दख्खनचे चालुक्य जिंकले. पुढील तीन वर्षांमध्ये, त्याने क्विलोन आणि उत्तरेकडील कलिंगाचे राज्य त्याचा मुलगा राजेंद्र चोळ प्रथम याच्या मदतीने ताब्यात घेतले. राजेंद्रने नंतर श्रीलंका जिंकणे पूर्ण केले, गंगा पार केली आणि कलिंग ओलांडून बंगालकडे कूच केले. त्याने जावा, मलाया आणि सुमात्रा या भागांचा ताबा घेणारी एक मोठी नौदल मोहीम पाठवली. चोळांना पश्चिमेकडील होयसलांनी आणि दक्षिणेकडून पांड्यांनी खाली आणले.

गुर्जर-प्रतिहार, पाल आणि राष्ट्रकूट

अरब विद्वान सुलेमान यांनी राष्ट्रकूट वंशाच्या सम्राटाचे ९व्या शतकातील जगातील ४ महान राजांपैकी एक म्हणून वर्णन केले आहे. ९व्या शतकाच्या मध्यात, देवपालाच्या नेतृत्वाखालील पालांनी गुर्जर-प्रतिहारांवर हल्ला केला. मिहिर भोजाच्या नेतृत्वाखाली, प्रतिहार आणि त्यांच्या मित्रांनी नारायण पालाचा पराभव केला.

भोजच्या अधिपत्याखालील गुर्जर प्रतिहार आणि कृष्ण द्वितीय च्या अधिपत्याखालील राष्ट्रकूट यांच्यात अनेक लढाया झाल्या ज्यांचे मिश्र परिणाम झाले. राष्ट्रकूट राजा इंद्र तिसऱ्याने कनौजवर हल्ला केला तेव्हा मिहिर भोजचा उत्तराधिकारी महिपाल प्रथम, पळून गेला; तो नंतर परत आला.

अल-मसुदी यांनी लिहिले की, ९१५ मध्ये, महिपालाच्या राजवटीत, प्रतिहारांचे पश्चिमेकडे मुस्लिमांशी आणि दक्षिणेकडे राष्ट्रकूटांशी युद्ध झाले होते आणि गुर्जर प्रतिहारांकडे प्रत्येकी ८०,००० पुरुषांचे चार सैन्य होते.

अरबांचा सिंधवर विजय

७१२ मध्ये, मुहम्मद बिन कासिम अल-थकाफी (अरबी: محمد بن قاسم) (c.३१ डिसेंबर ६९५-१८ जुलै ७१५) नावाच्या अरब सेनापतीने मुख्यतः सिंधू खोऱ्याच्या परिसरात (फाळणीनंतर) वसलेल्या सिंध राज्यावर हल्ला केला आणि जिंकला. आता आधुनिक पाकिस्तानमध्ये); तोपर्यंत सिंधवर राय घराण्याच्या राजा दाहिरचे राज्य होते आणि या घराण्याचे अरबांशी युद्ध झाले होते. ७१२ इ.स पूर्वी त्यांनी अनेक अरब आक्रमणांचा पराभव केला असला तरी, यावेळी स्थानिक बौद्ध लोकांच्या पाठिंब्यापासून वंचित राहिल्याने, सिंध ताब्यात घेण्यात आला आणि भारतात इस्लामिक पायाची पहिली पायरी तयार झाली. काझी इस्माईल यांनी लिहिलेल्या चच नामा (सिंधी: چچ نامو), घटनांची थोडक्यात चर्चा करते. तथापि, चालुक्य घराण्याचा दक्षिण भारतीय सम्राट विक्रमादित्य द्वितीय आणि प्रतिहारांनी भारतातील खलिफात मोहिमेदरम्यान (७३८) पूर्वेकडे जाण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा अरबांचा पराभव केला.

भारतीय शिलालेख या आक्रमणाची पुष्टी करतात परंतु गुजरातमधील छोट्या राज्यांविरुद्ध अरबांच्या यशाची नोंद करतात. दोन ठिकाणी अरबांचा पराभवही त्यांनी नोंदवला. गुजरातमध्ये दक्षिणेकडे जाणाऱ्या दक्षिणेकडील सैन्याचा नवसारी येथे चालुक्य राजघराण्याचा दक्षिण भारतीय सम्राट विक्रमादित्य द्वितीय याने पराभव केला ज्याने आपला सेनापती पुलकेशीन यांना अरबांचा पराभव करण्यासाठी पाठवले. पूर्वेकडे गेलेले सैन्य अवंतीला पोहोचले, ज्याचा गुर्जरा प्रतिहाराचा शासक नागभट पहिला ने आक्रमकांचा पराभव केला. अरब सैन्याने भारतात कोणतेही भरीव यश मिळवले नाही आणि भारतातील खलीफा मोहिमांमध्ये (७३०) त्यांच्या सैन्याचा भारतीय राजांनी जोरदार पराभव केला. परिणामी, अरबांचा प्रदेश आधुनिक पाकिस्तानमधील सिंधपुरता मर्यादित झाला.

घझ्नविद आक्रमण

११व्या शतकाच्या सुरुवातीस, गझनीच्या महमूदने अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानमधील उत्तर-पश्चिम सीमेवरील राजपूत हिंदू शाही राज्य जिंकले आणि उत्तर भारतात केलेल्या हल्ल्यांमुळे प्रतिहार राज्य कमकुवत झाले, जे आकाराने खूपच कमी झाले आणि ते चंदेल राज्याच्या ताब्यात आले. महमूदने गुजरातमधील सोमनाथ येथील मंदिरासह उत्तर भारतातील काही मंदिरांची तोडफोड केली, परंतु त्याचे कायमस्वरूपी विजय केवळ पंजाबपर्यंतच मर्यादित होते. ११व्या शतकाच्या सुरुवातीस बहुश्रुत राजा भोज, माळव्याचे परमार शासक यांचाही राजवटीचा काळ पाहिला.

मध्ययुगीन काळ

दिल्ली सल्तनत

दिल्ली सल्तनतने, खल्जी राजवंशाच्या अंतर्गत, मंगोल साम्राज्याची अनेक आक्रमणे परतवून लावली. अलाउद्दीन खल्जीचा सेनापती जफर खान याने १२९७ मध्ये जालंधरजवळ मंगोलांचा पराभव केला. १२९९ मध्ये जफर खानने २००,००० सैनिकांच्या मंगोल सैन्याशी लढा दिला पण या प्रक्रियेत तो मारला गेला. त्याचा शेवटचा सुलतान, इब्राहिम लोदी, १५२६ मध्ये पानिपतच्या पहिल्या लढाईत बाबरच्या सैन्याशी लढताना मरण पावला, सुलतानाचा अंत झाला आणि मुघल साम्राज्याच्या पायाभरणीचा मार्ग मोकळा झाला.

राजपूत

इब्राहिम लोदीवर बाबरच्या विजयानंतर, मेवाडचे शासक राणा संगाने बाबरचा पराभव करून दिल्ली काबीज करण्याच्या हेतूने २०,००० च्या एकत्रित राजपूत सैन्याचे नेतृत्व केले. बायनाच्या लढाईत राजपूत सैन्याने मुघल आणि अफगाणांच्या संयुक्त सैन्याचा पराभव केला. मुघलांकडे श्रेष्ठ तोफखाना होता, जो राजपूत घोडदळावर विजय मिळवत होता, तरीही तोमर सेनापतीने राणा संगाचा विश्वासघात केला तेव्हाच मुघल जिंकले, परिणामी खानुआच्या लढाईत बाबरकडून त्यांचा पराभव झाला (१६ मार्च १५२७). राणा संगाचे पुत्र राणा उदयसिंग द्वितीय यांच्या कारकिर्दीत बाबरचा नातू अकबर याने मेवाडची राजधानी चितोड जिंकली.

अकबर आणि राणा प्रताप सिंग यांच्यातील हल्दीघाटीच्या लढाईत (२१ जून १५७६) ८०,००० च्या मुघल सैन्याचे नेतृत्व राजपूत, राजा मानसिंग आणि अकबराचा मुलगा सलीम करत होते. राजपूत सैन्याची संख्या २०,००० होती. राणा प्रतापने अनिच्छेने आपल्या परक्या भाऊ शक्ती सिंहच्या मदतीने माघार घेतली. त्यांचे दंतकथात्मक घोडा चेतक युद्धात मारले गेले. नंतर राणा प्रतापने भामाशाह नावाच्या एका जैन व्यापाऱ्याच्या निधीतून भिल्ल आदिवासींचे छोटेसे सैन्य संघटित केले आणि अकबराविरुद्ध गनिमी युद्ध सुरू केले आणि देवैरची लढाई जिंकली (१५८२). त्यांने मेवाडचे मोठे भाग परत घेतले पण चित्तोड परत मिळवता आले नाही.

मुझफ्फरीद राजवंश

गुजरातचा राज्यपाल मुझफ्फर शाह प्रथम याने १३९१ मध्ये मुझफ्फरीद राजघराण्याची स्थापना केली. १५०९ मध्ये पोर्तुगीजांकडून दीवची लढाई हरलेल्या महमूद प्रथम याच्या नेतृत्वाखाली त्याचा झपाट्याने विस्तार झाला आणि शिखर गाठले.

कॅलिकट

झामोरिनने शासित, कॅलिकट (मलाबार) च्या छोट्या हिंदू नायर राज्याने १४९८ मध्ये पोर्तुगीजांचे व्यापारी म्हणून स्वागत केले परंतु नंतर १६ व्या शतकात पोर्तुगालशी अनेक नौदल युद्धे केली. कॅलिकट येथील मुस्लिम नौदल प्रमुखाचे कार्यालय कुन्हाली मारकर म्हणून ओळखले जात असे.

विजयनगर साम्राज्य

इटालियन प्रवासी निकोलो डी कॉन्टी याने १५ व्या शतकातील भारताचा सर्वात शक्तिशाली शासक म्हणून विजयनगर साम्राज्याचा सम्राट असे लिहिले आहे. १५०९ मध्ये, बहामनी सुल्तानाने विजयनगर साम्राज्याविरुद्ध युद्ध घोषित केले. सुलतान जखमी झालेल्या युद्धात कृष्णदेवरायाने त्याच्या मोठ्या युती सैन्याचा पराभव केला. १५१० मध्ये, कृष्णदेवरायाने कोवेलाकोंडा येथे सुल्तानाविरुद्ध प्रतिआक्रमण सुरू केले; विजापूरचा युसूफ आदिल शाही या लढाईत मरण पावला. १५१२ मध्ये, कृष्णदेवरायाने रायचूर आणि गुलबर्गा ताब्यात घेतल्यानंतर, बहामनी सल्तनतचा प्रमुख बरीद-ए-मामालिक, जो बिदरला पळून गेला होता, त्याचा पराभव केला. नंतर, बिदर देखील कृष्णदेवरायाकडे पडला, ज्याने बहमनी सुलतानाला त्यांच्या शांतता कराराच्या अटींनुसार गादीवर बहाल केले.

१५१२ ते १५१४ च्या दरम्यान, कृष्णदेवरायाने आपल्या भावाविरुद्ध बंड करणाऱ्या उमत्तूरच्या पलायगरला वश केले. या मोहिमेदरम्यान, ओडिशाच्या गजपतीने विजयनगरावर हल्ला केला आणि दोन ईशान्य प्रांतांवर कब्जा केला: उदयगिरी आणि कोंडाविडू. कृष्णदेवरायाने १५१३ ते १५१८ दरम्यान या जमिनी परत मिळवल्या.

२६ जानेवारी १५६५ रोजी, अहमदनगर, बेरार, बिदर, विजापूर आणि गोलकोंडा या शेजारच्या राज्यांनी एकत्र येऊन विजयनगरचा निर्णायकपणे तालिकोटाच्या लढाईत पराभव केला. वाचलेल्या विजयनगर सैन्याने तमिळनाडूमधील वेल्लोर किल्ला आणि तिरुपतीजवळील चंद्रगिरी (आंध्र प्रदेश) येथे त्यांचे मुख्यालय पुन्हा स्थापन करण्यासाठी मोठा खजिना घेऊन पळ काढला. येथेच मद्रासमध्ये इंग्लिश ईस्ट इंडिया कंपनी फोर्ट सेंट जॉर्ज स्थापन करण्यासाठी इंग्रजाने जमीन अनुदान मागतील.

नंतर, विजयनगरचे दक्षिणेकडील तेलगू राज्यपाल, सध्याच्या तामिळनाडूमध्ये, स्वतंत्र झाले. ते जिंगी किल्ल्यातील जिंगी नायक, तंजोर नायक आणि मदुराईचे नायक बनले.

अहोम राज्य

अहोम (१२२८-१८२६) हे एक राज्य आणि जमात होते जे तेराव्या शतकाच्या सुरुवातीला सध्याच्या आसाममध्ये प्रसिद्ध झाले. १३व्या शतकापासून ते १८३८ मध्ये ब्रिटिश सत्ता स्थापन होईपर्यंत त्यांनी आसामच्या बहुतांश भागावर राज्य केले. अहोमांनी त्यांच्यासोबत आदिवासी धर्म आणि त्यांची स्वतःची भाषा आणली, तथापि ते नंतर हिंदू धर्मात विलीन झाले. तेराव्या ते सतराव्या शतकापर्यंत, दिल्लीच्या मुस्लिम शासकांनी अहोमांवर आक्रमण करून त्यांना वश करण्यासाठी वारंवार प्रयत्न केले, तथापि अहोमांनी त्यांचे स्वातंत्र्य कायम राखले आणि सुमारे ६०० वर्षे स्वतःवर राज्य केले.

मुघल साम्राज्य

बारुद वापरणाऱ्या इस्लामिक राज्यांपैकी एक, मुघल साम्राज्याची सुरुवात १५२६ मध्ये इब्राहिम लोदीच्या पदच्युतीने झाली आणि १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि १८व्या शतकाच्या सुरुवातीस भारतीय उपखंडाचा बहुतेक भाग व्यापला. स्थानिक राज्यकर्त्यांशी संबंध जोडून, ​​पूर्वेला बंगालपासून पश्चिमेला काबूलपर्यंत, उत्तरेला काश्मीर, दक्षिणेला कावेरी खोऱ्यापर्यंत, त्याच्या उंचीवर ४ दशलक्ष किमी^२ (१.५ दशलक्ष वर्ग मील) पेक्षा जास्त क्षेत्रफळ पसरले. त्यावेळची तिची लोकसंख्या अंदाजे ११० ते १३० कोटी दरम्यान आहे. सन १५४० मध्ये, तत्कालीन मुघल सम्राट हुमायूनचा शेरशाह सूरीने पराभव केला आणि त्याला काबूलला माघार घ्यावी लागली. सूरी आणि त्यांचे सल्लागार, हिंदू सम्राट हेमचंद्र विक्रमादित्य, ज्याला हेमू देखील म्हणतात, यांनी उत्तर भारतावर १५४० ते १५५६ पर्यंत राज्य केले. हेमूने १५५६ मध्ये दिल्लीपासून थोडक्यात 'हिंदू' साम्राज्याची स्थापना केली.

साम्राज्याची "शास्त्रीय कालावधी" १५५६ मध्ये अकबरच्या राज्यारोहणाने सुरू झाली आणि १७०७ मध्ये औरंगजेबच्या मृत्यूने संपली, तरी राजवंश आणखी १५० वर्षे चालू राहिला. या काळात, साम्राज्य केंद्रीकृत प्रशासन आणि सक्रिय संस्कृतीने चिन्हांकित केले होते. १७२५ नंतर साम्राज्याची झपाट्याने घट झाली, एकापाठोपाठच्या युद्धांमुळे कमकुवत झाले; दुष्काळ आणि स्थानिक विद्रोहांनी त्याला चालना दिली; धार्मिक असहिष्णुतात वाढ; मराठा साम्राज्याचा उदय; आणि शेवटी ब्रिटिश वसाहतवाद. शेवटचा मुघल सम्राट, बहादूर शाह द्वितीय, ज्याचा राजवट दिल्ली शहरापुरती मर्यादित होता, १८५७ च्या भारतीय बंडानंतर ब्रिटिशांनी त्याला तुरुंगात टाकले आणि निर्वासित केले.

मराठा साम्राज्य

१६७४ मध्ये, छत्रपती शिवाजी महाराज भोसले यांने विजापूर सल्तनतीपासून महाराष्ट्रातील पुण्याभोवती एक स्वतंत्र मराठा प्रदेश कोरले आणि त्याबरोबरच मुघल साम्राज्याच्या पतनामुळे निर्माण झालेली पोकळी भरून काढणारी भारतातील सर्वात महत्त्वाची शक्ती म्हणून मराठ्यांचा उदय झाला. शिवाजी महाराजांनी प्रभावी नागरी आणि लष्करी प्रशासन स्थापन केले. मुघल सम्राट औरंगजेब सोबत आयुष्यभर विजयी आणि गनिमी युद्धानंतर, शिवाजी महाराजांचे निधन १६८० मध्ये झाले, ज्यांने एक मोठे पण दुर्विवक्षित राज्य मागे ठेवले. यानंतर औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर अस्थिरतेचा काळ संपला.

सक्रिय नौदल राखणारे शिवाजी महाराज हे भारतीय इतिहासातील दुसरे राजे होते. कान्होजी आंग्रे, शिवाजी महारांजाचे नातू शाहूजींच्या अंतर्गत पहिले मराठा नौदल प्रमुख, १८व्या शतकाच्या पूर्वार्धात भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील डच, इंग्रज आणि पोर्तुगीज व्यापारी जहाजांच्या मराठा प्रदेशात अवैध प्रवेश नियंत्रित करत होते. १७२९ मध्ये त्यांचे निधन होईपर्यंत ते अपराजित राहिले.

शिवाजी महाराजांचे वंशज राज्य करत असले तरी, पेशव्याचे किंवा पंतप्रधानांचे कार्यालय हे मराठा सत्तेचे आणि संरक्षणाचे केंद्र बनले. पेशवे हे मराठा साम्राज्याचे प्रभावी राज्यकर्ते होते आणि त्यांने १७६१ मध्ये पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत मराठ्यांच्या अफगाण सैन्याने केलेल्या पराभवामुळे सर्वात मोठ्या मराठा विस्ताराच्या कालावधीचे निरीक्षण केले. १७२२ पर्यंत भारताचे शेवटचे पेशवे बाजीराव द्वितीय, यांचे तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धात इंग्रजांनी पराभूत झाले. मराठ्यांच्या पराभवामुळे, यापुढे कोणतीही स्थानिक शक्ती इंग्रजांसाठी धोका दर्शवत नाही. शेवटच्या अँग्लो-मराठा युद्धाच्या समाप्तीमुळे भारतावर ब्रिटिशांच्या वर्चस्वाचा काळ सुरू झाला.

मराठ्यांनी १६६० च्या सुमारास एक शक्तिशाली नौदल देखील विकसित केले, ज्याने त्याच्या शिखरावर, मुंबई ते सावंतवाडी पर्यंत भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीच्या प्रादेशिक पाण्यावर वर्चस्व गाजवले. ते ब्रिटिश, पोर्तुगीज, डच आणि सिद्दी नौदल जहाजांवर हल्ला करण्यात गुंतले होते आणि त्यांच्या नौदल महत्वाकांक्षेवर नियंत्रण ठेवत होते. १७३० च्या आसपास मराठा नौदलाचे वर्चस्व होते, १७७० च्या दशकापर्यंत ते क्षीण अवस्थेत होते आणि १८१८ पर्यंत अस्तित्वात नाहीसे झाले.

भरतपूर राज्य

भरतपूर राज्याची स्थापना उत्तर भारतातील जाटांनी १६८० मध्ये केली. भरतपूर राज्याची निर्मिती ही दिल्ली, आग्रा आणि मथुरेच्या आसपासच्या प्रदेशात राहणाऱ्या जाटांनी शाही मुघलांविरुद्ध केलेल्या बंडांचे परिणाम होती. मथुराचे स्थानिक जाट जमीनदार गोकुळ यांनी १६६९ मध्ये अशा पहिल्या बंडाचे नेतृत्व केले. जरी जाटांचा पराभव झाला आणि गोकुळाचे मुघलद्वारे तुकडे करण्यात आले, तरीही चळवळ पूर्णपणे चिरडली गेली नाही आणि असंतोष वाढतच गेला. महाराजा सूरजमलच्या काळात, भरतपूरचे राज्य आग्रा, अलिगढ, भरतपूर, ढोलपूर, इटावा, गुडगाव, हाथरस, मैनपुरी, मथुरा, मेवात, मेरठ, रेवाडी आणि रोहटक या सध्याच्या जिल्ह्यांमध्ये विस्तारले.

त्रावणकोर राज्य

राजा मार्तंड वर्मा यांनी १७२३ मध्ये वेनाडचे छोटेसे सरंजामशाही राज्य वारसाहक्काने मिळवले आणि ते दक्षिण भारतातील सर्वात शक्तिशाली राज्यांपैकी एक असलेल्या त्रावणकोरमध्ये बांधले. १७३९-४६ च्या त्रावणकोर-डच युद्धादरम्यान मार्तंड वर्मा यांनी त्रावणकोर सैन्याचे नेतृत्व केले, ज्याची पराकाष्ठा कोलाचेलच्या लढाईत झाली. त्रावणकोरने केलेल्या डचांचा पराभव हे आशियातील संघटित शक्तीचे युरोपियन लष्करी तंत्रज्ञान आणि डावपेचांवर मात करण्याचे सर्वात जुने उदाहरण मानले जाते. मार्तंड वर्माने त्यांच्या विरुद्ध डचांशी युती केलेल्या मूळ राज्यकर्त्यांच्या बहुतेक क्षुल्लक संस्थानांवर विजय मिळवले.

धर्मराजाच्या कारकिर्दीत, टिपू सुलतानने त्रावणकोरवर स्वारी केली, परंतु सेनापती राजा केशवदास यांनी त्रावणकोरची सेनेला कमी संख्या असूनही विजय मिळवून दिला. या हल्ल्यामुळे तिसऱ्या अँग्लो-म्हैसूर युद्धात टिपूविरुद्ध त्रावणकोर-ब्रिटिश युती झाली. त्रावणकोरचे दिवाण वेलू थम्पी दलावा यांनी ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्ध लढा दिले पण ते हरले. १८०५ मध्ये कर्नल चार्ल्स मॅकॉले आणि दिवाण वेलू थाम्पी यांच्यात झालेल्या करारानंतर त्रावणकोर हे ब्रिटिश साम्राज्याचे जहागीर बनले.

म्हैसूर राज्य

१७८० च्या दशकात दक्षिण भारतीय म्हैसूरच्या सैन्याने प्रथम लोखंडी आणि धातू-दंडगोल क्षेपणास्त्रे विकसित केले होते. म्हैसूरवासीयांनी अँग्लो-म्हैसूर युद्धादरम्यान ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या मोठ्या सैन्याविरुद्ध या लोखंडी क्षेपणास्त्रांचा यशस्वीपणे वापर केले.

शीख साम्राज्य

महाराज रणजित सिंह हे पंजाब या सार्वभौम देशाचे आणि शीख साम्राज्याचे शीख शासक होते. त्यांचे वडील महासिंह यांनी शीख महासंघातील सुकरचकिया या मिस्लचे नेतृत्व केले. १७८० मध्ये गुजरानवाला येथे जन्मलेले, रणजीत सिंह वयाच्या १२ व्या वर्षी आपल्या वडिलांच्या गादीवर आले. त्यांनी शीख साम्राज्यात शीख गट एकत्र केले आणि १३ एप्रिल १८०१ रोजी बैसाखीच्या अनुषंगाने "महाराज" ही पदवी घेतली. १७९९ पासून लाहोर ही त्यांची राजधानी होती. १८०२ मध्ये त्याने अमृतसर हे शीख धर्माचे पवित्र शहर जिंकले. १८२२ मध्ये रणजित सिंहने आपल्या सैन्याच्या काही भागांना प्रशिक्षण देण्यासाठी पहिल्यांदा युरोपियन भाडोत्री सैनिकांना नियुक्त केले. त्याने आपल्या सैन्याचे आधुनिकीकरण केले, एक लष्करी शक्ती तयार केली ज्याच्या सामर्थ्याने पंजाबच्या अंतिम ब्रिटिश वसाहतीस विलंब केला. परिणाम एक शक्तिशाली आणि जोरदार सशस्त्र राज्य होते. १८३७ मधील जमरूदची लढाई रणजित सिंहसाठी एक मोठा धक्का होता: त्यांचा सेनापती हरी सिंह नलवा मारला गेला, खैबर खिंड शीख साम्राज्याच्या प्रभावाची पश्चिम सीमा म्हणून स्थापित करण्यात आली.

१८३९ मध्ये रणजितसिंगचे निधन झाले आणि त्यांच्या वारसांच्या अंतर्गत कलह आणि खराब कारभारामुळे त्यांचे साम्राज्य कोसळले. त्याच्या राज्याच्या पूर्वेला गुलाब सिंह यांनी हिमालयात शीख अधिकाराचा विस्तार चीन-शीख युद्ध (१८४१-१८४२) मध्ये किंग साम्राज्याने थांबेपर्यंत केला. पहिल्या अँग्लो-शीख युद्धानंतर (१८४५-४६), पंजाब हे स्वतंत्र राज्य होण्याचे प्रभावीपणे थांबले. ब्रिटिश साम्राज्याने दुसऱ्या अँग्लो-शीख युद्ध (१८४८-४९) नंतर शीख साम्राज्याला स्वतःला जोडले.

वसाहती युग

कंपनी शासन

ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या कारखान्यांचे रक्षण करण्यासाठी ब्रिटिश भारतीय सेनाची स्थापना करण्यात आली होती. १७९३ मध्ये फ्रेंच पॉंडिचेरीच्या पतनानंतर, १७९५ मध्ये बंगाल, मद्रास आणि बॉम्बे यांच्या प्रेसीडेंसी (इंग्रज इलाखे) सैन्यात विभागले गेले. डच लोकांनी त्रावणकोरच्या लष्करी नायर संघटित बळाला प्रशिक्षण दिले.

१८५७ च्या भारतीय बंडाच्या वेळी, बंगाल तद्देशीय पायदळ आणि घोडदळच्या काही तुकड्यांनी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीविरुद्ध बंड केले. तथापि, बंडखोरांना बॉम्बे आणि मद्रास सेनेच्या सदस्यांकडून अपेक्षेपेक्षा कमी पाठिंबा मिळाला. बंडखोरांनी अनेक अत्याचार केले, सर्वात कुप्रसिद्धपणे कावनपूरच्या वेढा येथे. बंडखोरांमध्ये संसाधने आणि समन्वयाच्या अभावामुळे बंड शेवटी अयशस्वी झाले. त्यांच्या बंडाच्या दडपण दरम्यान, ब्रिटिशांनी अनेक बदल केले आणि १८५८ पर्यंत बंड मोठ्या प्रमाणात मोडून काढले.

ब्रिटिश राज

सिपाही विद्रोहानंतर, भारतातील ब्रिटिश राजवटीची पुनर्रचना ब्रिटिश राजाच्या अंतर्गत करण्यात आली, जी थेट युनायटेड किंग्डम आणि ब्रिटिश राजवटीच्या सर्वोत्कृष्टतेखालील संस्थानांच्या प्रशासित प्रदेशांनी बनलेली आहे. मुकुटाबरोबरच्या करारांच्या अटींनुसार, या रियासतांना युनायटेड किंग्डमद्वारे संरक्षण आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये प्रतिनिधित्वाच्या बदल्यात काही स्थानिक स्वायत्तता दिली गेली. राजमध्ये सध्याचा भारत, पाकिस्तान आणि बांगलादेश यांचा समावेश होता.

१८५७ नंतर, ब्रिटिश राज्यपद आणि विदेशी कारभारी यांच्या नियंत्रणाखाली पुनर्रचित ब्रिटिश भारतीय सैन्याच्या बाजूने पइलाखा सैन्य रद्द करण्यात आले. अनेक एकक बरखास्त किंवा पुनर्गठित करण्यात आल्या आणि शीख, गुरखा आणि अनियमित घोडेस्वार यांच्या नवीन तुकड्या सुरू करण्यात आल्या. बहुसंख्य मद्रास तद्देशीय पायदळ आणि घोडदळ यांनी त्यांच्या वर्ग रचना उत्तर भारतीय जमातींमध्ये बदलल्या होत्या, ज्यांना मद्रास इलाखा सैन्यचा बहुसंख्य भाग असलेल्या गडद, ​​​​छोट्या "थांबी" पेक्षा अधिक "मार्शल" मानले जाते. भारतीय शिपायांना अधिकारी किंवा तोफखाना तुकड्यांमध्ये काम करण्यास बंदी होती. शिख आणि गुरखांवर भरती अधिक लक्ष केंद्रित करते, ज्यांना ब्रिटिश एकनिष्ठ मानत होते. नवीन जाती-आधारित आणि धर्म-आधारित पलटण तयार झाल्या.

ब्रिटिश भारतीय सैन्यात भारतातील सर्व प्रमुख धार्मिक गटांचे सदस्य होते: हिंदू, शीख, ख्रिश्चन आणि मुस्लिम. सैन्यातील शीखांची संख्या कालांतराने हळूहळू वाढत गेली कारण ब्रिटिश सेनापतींना विश्वास वाटू लागला की ते अधिक निष्ठावान आणि युद्धाला साजेसे आहेत, ही छाप १८५७ भारतीय विद्रोहाच्या वेळी त्यांच्या वागणुकीमुळे दृढ झाली. मुघल राजवटीचे पुनरुत्थान रोखण्यासाठी शिखांनी त्यांच्या बाजूने ब्रिटिशांशी संधान साधले; मुघल साम्राज्यात शिखांचा छळ झाला होता.

शाही भारतीय वायू दलाची स्थापना १९३२ मध्ये झाली. १९५० मध्ये भारत प्रजासत्ताक झाला, तेव्हा "शाही" हा उपसर्ग काढून टाकण्यात आला.

पहिला विश्व युद्ध

पहिल्या विश्वयुद्धादरम्यान, सुमारे १५,००० सैनिकांच्या युद्धपूर्व वार्षिक भरतीच्या तुलनेत, ८,००,००० हून अधिक सैन्यासाठी आणि ४,००,००० हून अधिक लोकांनी गैर-लढाऊ भूमिकांसाठी स्वेच्छेने काम केले. य्प्रेसच्या पहिल्या लढाईत, युद्ध सुरू झाल्याच्या एका महिन्याच्या आत लष्कराने पश्चिम आघाडीवर कारवाई केली, जिथे व्हिक्टोरिया क्रॉस मिळविणारा खुददाद खान पहिला भारतीय ठरला. एक वर्षाच्या अग्रभागी कर्तव्यानंतर, आजारपण आणि अपघातामुळे भारतीय लष्करी तुकडींना माघार घ्यावी लागली. मेसोपोटेमियाच्या मोहिमेत सुमारे ७,००,००० भारतीय तुर्कांशी लढले. भारतीय सैन्यरचने पूर्व आफ्रिका, इजिप्त आणि गॅलीपोली येथेही पाठवण्यात आले.

१९१५ मध्ये सिनाई आणि पॅलेस्टाईन मोहिमेच्या सुएझ कालव्याच्या संरक्षणादरम्यान, १९१६ मध्ये रोमानी येथे आणि १९१७ मध्ये जेरुसलेम येथे भारतीय सैन्य आणि शाही सेवा सैनिकाने लढा दिला. भारतीय तुकड्यांनी जॉर्डन खोऱ्यावर ताबा मिळवला आणि जर्मन वसंत आक्रमणानंतर ते मेगिद्दोच्या लढाईत आणि वाळवंट आरोहित लष्करी तुकडींच्या आगाऊ दमास्कस आणि अलेप्पो दरम्यान इजिप्शियन मोहिमेतील प्रमुख शक्ती बनले. इतर विभाग उत्तर-पश्चिम सीमेचे रक्षण करत आणि अंतर्गत सुरक्षा जबाबदाऱ्या पूर्ण करत भारतात राहिले.

युद्धादरम्यान दहा लाख भारतीय सैन्याने परदेशात सेवा बजावली. एकूण, ७४,१८७ मरण पावले, आणि आणखी ६७,००० जखमी झाले. पहिले महायुद्ध आणि अफगाण युद्धात लढताना प्राण गमावलेल्या सुमारे ९०,००० सैनिकांचे स्मरण इंडिया गेटद्वारे केले जाते.

दुसरा विश्व युद्ध

१९३९ मध्ये, ब्रिटिश भारतीय सैन्याची संख्या सुमारे १८९,००० होती, सुमारे ३,००० ब्रिटिश अधिकारी आणि १,११५ भारतीय अधिकारी होते. दुसऱ्या महायुद्धात लढण्यासाठी सैन्याचा मोठ्या प्रमाणावर विस्तार करण्यात आला: १९४५ पर्यंत, सुमारे ३४,५०० ब्रिटिश अधिकारी आणि १५,७४० भारतीय अधिकाऱ्यांसह लष्कराची ताकद सुमारे २.५ दशलक्ष झाली. लष्कराने फ्रान्स, पूर्व आफ्रिका, उत्तर आफ्रिका, सीरिया, ट्युनिशिया, मलाया, बर्मा, ग्रीस, सिसिली आणि इटलीमधील मोहिमांमध्ये भाग घेतला. इटालियन विरुद्ध एबिसिनिया आणि उत्तर आफ्रिकेतील मोहिमांमध्ये विशेषतः महत्त्वपूर्ण योगदान आले; एल अलमाइन येथे आणि इटलीमध्ये, जर्मन विरुद्ध; आणि जपान विरुद्ध बर्मा मोहिमेमध्ये. सैन्याला अखेरीस १७९,९३५ बळी गेले: २४,३३८ ठार, ६४,३५४ जखमी, ११,७६२ बेपत्ता, आणि ७९,४८१ [युद्धाचे कैदी] ताब्यात घेतले.

युद्धादरम्यान, दक्षिणपूर्व आशियातील भारतीय राष्ट्रवादी प्रवासी आणि जपानी सैन्याने ब्रिटनपासून भारतीय स्वातंत्र्यासाठी लढण्यासाठी भारतीय राष्ट्रीय सेना (INA) ची स्थापना केली. मनुष्यबळासाठी, ते भारतीय सैन्याच्या अंदाजे ४५,००० भारतीय सैन्यावर अवलंबून होते ज्यांना जपानी लोकांनी फेब्रुवारी १९४२ मध्ये पकडले होते. १९४३ मध्ये INA चे नेतृत्व करण्यासाठी सुभाष चंद्र बोस यांना हवाई छत्रीच्या मदतीने उतारण्यात आले होते आणि त्यांनी INA चा मोठ्या प्रमाणात विस्तार केला आणि त्यांनी मलायामधील मुख्यतः तमिळ नागरी भारतीय समुदायाचा समावेश करण्यासाठी INA चा मोठ्या प्रमाणात विस्तार केला. त्यांनी अनिच्छुक जपानी लोकांकडून INA साठी लढाऊ भूमिकेची वाटाघाटी केली, जे ते बुद्धिमत्ता आणि प्रचार कार्यासाठी अधिक प्रवृत्त होते. १९४४ मध्ये, INA सैन्य तुकडींनी जपानी सैन्याच्या आराकान आणि इंफाल मैदानात ब्रिटिश स्थानांवर केलेल्या हल्ल्यांमध्ये भाग घेतला. लष्करी माणूस नसताना बोस – किंवा "नेताजी" (आदरणीय नेता) यांना असा विश्वास होता की भारतीय सैन्याचे भारतीय सैनिक जे INA विरुद्ध तैनात असतील ते त्याच्या मानकांनुसार येतील. पण या भारतीय सैन्याने खंबीरपणे उभे राहून INA चा पराभव केला. असे असूनही, बोसने फेब्रुवारी १९४५ मध्ये INA ला इरावडीवर स्वतंत्र क्षेत्र देण्याचा आग्रह धरला. काही INA सैन्याच्या अथक प्रयत्नांनंतरही, त्यांचे क्षेत्र ओलांडले गेले आणि त्याग करणे सामान्य झाले. लष्करीदृष्ट्या, INA पूर्ण झाले. युद्धानंतर, तथापि, तीन INA कमांडरना सार्वजनिकरीत्या कोर्ट-मार्शल करण्याच्या ब्रिटिश निर्णयामुळे त्याचा राजकीय प्रभाव पडला. हा एक चुकीचा अंदाज होता, कारण भारतीय राष्ट्रवादी राजकारण्यांनी, जे आधी INA च्या विरोधात उतरले होते, त्यांनी आता INA आरोपींच्या सुटकेसाठी जनभावना वाढवल्या होते. आपली चूक लक्षात घेऊन इंग्रजांनी ते मान्य केले. अशाप्रकारे, INA हे राजचे दिवस मोजण्याचे आणखी एक चिन्ह होते.

युद्धोत्तर अवस्थांतर आणि भारतीय अधिराज्य

१९४५ मध्ये युद्धाच्या शेवटी, भारतीय लष्कराच्या अधिकारी लष्करी तुकडीमध्ये भारतीय वैद्यकीय सेवा अधिकारी हिराजी करसेटजी यांचा एकमेव भारतीय मेजर-जनरल, एक IMS ब्रिगेडियर, लढाऊ शस्त्रे असलेले तीन भारतीय ब्रिगेडियर आणि २२० इतर भारतीय अधिकारी कर्नल आणि लेफ्टनंट-कर्नल यांचे तात्पुरत्या किंवा कार्यवाहक श्रेणीत समाविष्ट होते. ऑक्‍टोबर १९४५ पासून, भारतीय सशस्त्र दलात नियमित नियुक्त-पदे देणे केवळ भारतीयांसाठीच मर्यादित होते, जरी आवश्यक वाटेल तोपर्यंत ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या सतत दुय्यम दर्जासाठी तरतूद करण्यात आली होती. १९४६ मध्ये, उदात्त भारतीय नौदलाच्या खलाशांनी जहाजांवर आणि किनाऱ्यावरील आस्थापनांमध्ये विद्रोह केला, ज्याचा संपूर्ण भारतावर प्रभाव पडला. १९४७ च्या सुरुवातीस, भारतीय सशस्त्र दलाच्या तिन्ही शाखांमध्ये १.२५ दशलक्षाहून अधिक सेवा कर्मचाऱ्यांचे मोठ्या प्रमाणावर विघटन झाले.

भारतीय स्वातंत्र्याची आता निश्चितता आणि यूकेमध्ये नुकत्याच निवडलेल्या नवीन कामगार सरकारसह, सशस्त्र दलांचे भारतीयीकरण प्रगतीपथावर होते, तरी स्वातंत्र्याच्या दोन महिने आधी, जून १९४७ पर्यंत, भारतीय सैन्यात फक्त १४ भारतीय अधिकारी ब्रिगेडियरच्या पदावर सेवेत होते, सशस्त्र सेवांच्या लढाऊ शस्त्रांमध्ये भारतीय ध्वज, जनरल किंवा हवाई अधिकारी नसताना.

भारतीय प्रजासत्ताक

प्रमुख युद्धे

भारतीय प्रजासत्ताकाने पाकिस्तानशी चार युद्धे आणि चीनशी एक सीमा युद्ध लढले आहे.

पहिले भारत-पाक युद्ध, १९४७

याला पहिले काश्मीर युद्ध असेही म्हणतात. काश्मीर आणि जम्मू या संस्थानांचे महाराज भारतात सामील होतील अशी भीती पाकिस्तानला वाटली तेव्हा ऑक्टोबर १९४७ मध्ये युद्ध सुरू झाले. फाळणीनंतर, राज्यांना भारत किंवा पाकिस्तानमध्ये सामील व्हायचे की स्वतंत्र राहायचे हे निवडायचे राहिले. जम्मू आणि काश्मीर या संस्थानांपैकी सर्वात मोठ्या राज्यांमध्ये हिंदू महाराजा हरी सिंह यांनी राज्य केले होते. पाकिस्तानच्या सैन्याच्या पाठिंब्याने जनजमाती सैन्याने आक्रमण केले आणि संस्थानाच्या काही भागांवर कब्जा केला आणि महाराजांना भारतीय लष्करी मदत मिळविण्यासाठी संस्थानाच्या भारताच्या अधिराज्यात सामील होण्याच्या करारावर स्वाक्षरी करण्यास भाग पाडले. UN सुरक्षा परिषदेने २२ एप्रिल १९४८ रोजी ठराव ४७ पास केला. नियंत्रण रेषा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या बाजूने मोर्चे हळूहळू घट्ट होत गेले. १ जानेवारी १९४९ च्या रात्री २३:५९ वाजता औपचारिक युद्धविराम घोषित करण्यात आला. भारताने राज्याच्या सुमारे दोन तृतीयांश भागावर (काश्मीर खोरे, जम्मू आणि लडाखसह) नियंत्रण मिळवले तर पाकिस्तानने काश्मीरचा (आझाद काश्मीर आणि गिलगिट-बाल्टिस्तान) सुमारे एक तृतीयांश भाग ताब्यात घेतला. बहुतेक तटस्थ मुल्यांकन, सहमत आहे की भारत युद्धाचा विजयी होता कारण तो काश्मीर खोरे, जम्मू आणि लडाखसह सुमारे दोन तृतीयांश काश्मीर जिंकू शकला होता.

ऑपरेशन पोलो, १९४८

पाकिस्तानसोबतच्या युद्धानंतर भारताने स्वतंत्र हैदराबाद राज्याकडे आपले लक्ष वळवले. भारताने जवळचे स्वतंत्र मुस्लिम राज्य आणि संभाव्य पाकिस्तानी मित्राला धोका मानले. पाच दिवसांच्या ऑपरेशनमध्ये भारताने हैदराबाद पुन्हा जिंकून घेतले.

गोवा मुक्ती, १९६१

१९६१ मध्ये भारत आणि पोर्तुगाल यांच्यात पोर्तुगीज-व्याप्त गोव्याच्या भूभागावरून तणाव वाढला, ज्यावर भारताने स्वतःसाठी दावा केला होता. पोर्तुगीज पोलिसांनी भारताशी एकीकरणासाठी शांततापूर्ण, निःशस्त्र निदर्शनास हिंसक रीतीने तोडल्यानंतर, भारत सरकारने पुन्हा जिंकण्याचा निर्णय घेतला. एकतरफा हवाई, समुद्र आणि जमिनीवरील मोहिमेमुळे पोर्तुगीज सैन्याने वेगाने आत्मसमर्पण केले. ३६ तासांत ४५१ वर्षांची पोर्तुगीज वसाहत संपुष्टात आली आणि गोवा भारताने जोडला गेला. पोर्तुगीजांचे नुकसान ३४ ठार, ५७ जखमी आणि ३,३०६ पकडले गेले. भारतीयांचे नुकसान २२ ठार आणि ५१ जखमी झाले.

भारत-चीन युद्ध, १९६२

भारताने १९६२ मध्ये चीनविरुद्ध एक महिनाभर चाललेले सीमा युद्ध लढले. पर्वतीय लढाईसह प्रचंड संघर्षाच्या वेळी कोणत्याही राष्ट्राने हवाई किंवा नौदल संसाधने तैनात केली नाहीत. चीनने एकतर्फी युद्धविराम जाहीर करून युद्ध संपवले आणि युद्धपूर्व स्थितीत आपले सैन्य मागे घेतले.

पराभवामुळे भारताला आपल्या सैन्यात मोठे बदल करण्यास प्रवृत्त केले. स्वरक्षा उत्पादन विभागाची स्थापना स्वदेशी संरक्षण उत्पादनात पाया तयार करण्यासाठी करण्यात आली, जी स्वावलंबी आणि स्वयंपूर्ण असेल. १९६२ पासून या कार्यक्रमांतर्गत १६ नवीन आयुध कारखाने बांधण्यात आले आहेत.

दुसरा भारत-पाक युद्ध, १९६५

हे युद्ध पाकिस्तानच्या ऑपरेशन जिब्राल्टरनंतर सुरू झाले, ज्याची रचना भारताच्या शासनाविरुद्ध बंडखोरी करण्यासाठी जम्मू आणि काश्मीरमध्ये घुसखोरी करण्यासाठी करण्यात आली होती. भारताने पश्‍चिम पाकिस्तानवर पूर्ण प्रमाणात लष्करी हल्ला करून प्रत्युत्तर दिले. सतरा दिवस चाललेल्या या युद्धात दोन्ही बाजूंनी हजारो लोक मारले गेले आणि दुसऱ्या महायुद्धानंतरची सर्वात मोठी रणगाडा लढाईही पाहिली. सोव्हिएत संघ आणि यूएसए यांच्या राजनैतिक हस्तक्षेपानंतर आणि ताश्कंद घोषणापत्र जारी केल्यानंतर युद्धविराम घोषित केल्यानंतर दोन्ही देशांमधील शत्रुत्व संपले. लष्करी दृष्ट्या अनिर्णित ठरले असले तरी भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांनी विजयाचा दावा केला. तथापि, बहुतेक तटस्थ मूल्यांकने सहमत आहेत की जेव्हा युद्धविराम घोषित करण्यात आला तेव्हा भारताचा पाकिस्तानवर वरचष्मा होता. युद्धादरम्यान पाकिस्तानने मिळवलेल्या प्रदेशापेक्षा जास्त प्रदेश गमावला आणि काश्मीर ताब्यात घेण्याचे आपले उद्दिष्ट साध्य करण्यात अयशस्वी झाल्यामुळे, अनेक निष्पक्ष निरीक्षकांनी हा परिणाम पाकिस्तानचा पराभव आणि भारताचा धोरणात्मक विजय म्हणून पाहिले आहे.

१९६७ चा भारत-चीन संघर्ष

१९६७ चा भारत-चीन संघर्ष याला १९६७ चे चीन-भारत युद्ध म्हणूनही ओळखले जाते (१–१० ऑक्टोबर १९६७) हा सिक्कीमच्या हिमालयीन राज्यामध्ये भारत आणि चीन यांच्यातील लष्करी संघर्ष होता, जो तत्कालीन भारतीय संरक्षक राज्य होता. चीनच्या लोक मुक्ती सैन्यने १ ऑक्टोबर १९६७ रोजी सिक्कीममध्ये घुसखोरी केली, परंतु १० ऑक्टोबरपर्यंत भारतीय लष्कराने त्यांना परतवून लावले. चो ला आणि नाथू ला घटनांदरम्यान, कारवाईत ८८ भारतीयांचा मृत्यू झाला आणि १६३ जखमी झाले, तर चिनी लोकांचा मृत्यू ३४० कारवाईत झाला आणि ४५० जखमी झाले.

युद्धाच्या शेवटी भारतीय सैन्याने पराभूत झाल्यानंतर चिनी सैन्याला सिक्कीम सोडण्यास भाग पाडले.

तिसरा भारत-पाक युद्ध, १९७१

हे युद्ध अनोखे होते कारण त्यात काश्मीरचा मुद्दा नव्हता, पण त्याऐवजी शेख मुजीब, पूर्व पाकिस्तानाचे नेते आणि याःया भुट्टो, पश्चिम पाकिस्तानाचे नेते यांचे द्वारे फार पूर्वी पाकिस्तानात बनवल्या गेलेल्या राजनैतिक संग्राम द्वारे अवक्षेपीत संकट पाकिस्तानच्या राज्य व्यवस्थेपासून बांगलादेशच्या स्वातंत्र्याच्या घोषणेचा पराकाष्ठा. ऑपरेशन सर्चलाइट आणि १९७१ बांगलादेश नरसंहारानंतर, पूर्व पाकिस्तानमधील सुमारे १० दशलक्ष बंगाली लोकांनी शेजारच्या भारतात आश्रय घेतला. चालू असलेल्या बांगलादेश मुक्ती आंदोलनात भारताने हस्तक्षेप केला. पाकिस्तानने मोठ्या प्रमाणात अग्रकय तडाख्यांनंतर केल्यानंतर, दोन्ही देशांदरम्यान पूर्ण शत्रुत्व सुरू झाले.

पाकिस्तानने भारताच्या पश्चिम सीमेवर अनेक ठिकाणी हल्ले केले, परंतु भारतीय सैन्याने यशस्वीपणे त्यांची जागा धारण केली. भारतीय सैन्याने पश्चिमेकडील पाकिस्तानी लष्कराच्या हालचालींना त्वरित प्रत्युत्तर दिले आणि काही प्रारंभिक नफा मिळवल्या, ज्यात सुमारे ५,७९५ चौरस मैल (१५,०१० किमी^२) पाकिस्तानचा भूभाग होता (पाकिस्तानी काश्मीरमधील भारताने मिळवलेली जमीन, पाकिस्तानी पंजाब आणि सिंध क्षेत्रे पण १९७२ च्या सिमला करारात, सद्भावना म्हणून परत पाकिस्तानला भेट दिली). दोन आठवड्यांच्या तीव्र लढाईच्या आत, पूर्व पाकिस्तानमधील पाकिस्तानी सैन्याने भारतीय आणि बांगलादेशी सैन्याच्या संयुक्त हुकुमापुढे शरणागती पत्करली ज्यानंतर लोक प्रजासत्ताक बांगलादेशची निर्मिती झाली. या युद्धात कोणत्याही भारत-पाकिस्तान संघर्षात सर्वाधिक जीवितहानी झाली, तसेच ९०,००० हून अधिक पाकिस्तानी लष्करी आणि नागरिकांच्या आत्मसमर्पणानंतर दुसऱ्या महायुद्धानंतर युद्धकैद्यांची सर्वात मोठी संख्या आहे. एका पाकिस्तानी लेखकाच्या शब्दात, "पाकिस्तानने आपले अर्धे नौदल, एक चतुर्थांश वायुसेना आणि एक तृतीयांश सैन्य गमावले".

सियाचेन युद्ध, १९८४

१९७० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि १९८० च्या दशकाच्या सुरुवातीस, पाकिस्तानने भारतासोबत विवादित प्रांत असलेल्या सियाचीन हिमनदीवर पर्यटक मोहिमांचे आयोजन करण्यास सुरुवात केली. या घडामोडीमुळे चिडून, एप्रिल १९८४ मध्ये भारताने यशस्वी मेघदूत कारवाई सुरू केले ज्या दरम्यान त्याने संपूर्ण सियाचीन ग्लेशियरवर नियंत्रण मिळवले. भारताने सर्व ७० किलोमीटर (४३ मैल) लांब सियाचीन हिमनदी आणि त्याच्या सर्व उपनदी हिमनद्या, तसेच हिमनदीच्या ताबडतोब पश्चिमेकडील साल्टोरो चोटीच्या तीन मुख्य खिंडींवर नियंत्रण स्थापित केले आहे, जे होते—सिया ला, बिलाफोंड ला आणि ग्योंग ला. टाइम्स मासिकानुसार, सियाचीनमधील लष्करी कारवायांमुळे भारताने १,००० चौरस मैल (३,००० किमी^२) पेक्षा जास्त भूभाग मिळवला. भारत अजूनही तेथे लष्करी तळ सांभाळतो. पाकिस्तानने १९८७ आणि १९८९ मध्ये हिमनदी पुन्हा ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला पण तो अयशस्वी ठरला. हा संघर्ष भारताच्या विजयाने संपला. २००३ पासून युद्धविराम.

कारगिल युद्ध, १९९९

सामान्यतः कारगिल युद्ध किंवा भारतात ऑपरेशन विजय म्हणून ओळखले जाणारे, दोन्ही देशांमधील हा संघर्ष बहुतेक मर्यादित होता. १९९९ च्या सुरुवातीच्या काळात, पाकिस्तानी सैन्याने नियंत्रण रेषा (एलओसी) ओलांडून घुसखोरी केली आणि मुख्यतः कारगिल जिल्ह्यातील भारतीय भूभाग ताब्यात घेतला. पाकिस्तानी घुसखोरांना हुसकावून लावण्यासाठी भारताने मोठे लष्करी आणि राजनैतिक आक्रमण सुरू करून प्रत्युत्तर दिले. दोन महिन्यांच्या संघर्षानंतर, भारतीय सैन्याने घुसखोरांनी अतिक्रमण केलेल्या बहुतेक कड्यांवर हळुहळू पुन्हा ताबा मिळवला होता. अधिकृत मोजणीनुसार, अंदाजे ७५%-८०% घुसखोर क्षेत्र आणि जवळजवळ सर्व उंच जमीन भारताच्या नियंत्रणाखाली होती. लष्करी संघर्षात मोठ्या प्रमाणात वाढ होण्याची भीतीने, अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील आंतरराष्ट्रीय समुदायाने उर्वरित भारतीय भूभागातून सैन्य मागे घेण्यासाठी पाकिस्तानवर राजनैतिक दबाव वाढवला. आंतरराष्‍ट्रीय अलगावच्‍या शक्‍यतेला तोंड देत, आधीच नाजूक असलेली पाकिस्तानी अर्थव्‍यवस्‍था आणखी कमकुवत झाली. माघारीनंतर पाकिस्तानी सैन्याचे मनोबल घसरले कारण उत्तरी निखळ पायदळाच्या अनेक तुकड्यांचा मोठ्या प्रमाणावर मृत्यू झाला. सरकारने अनेक अधिकाऱ्यांचे मृतदेह स्वीकारण्यास नकार दिला, या समस्येने उत्तरेकडील भागात संताप आणि निषेध केला. पाकिस्तानने सुरुवातीला आपल्या अनेक घातपाताची कबुली दिली नाही, परंतु नवाझ शरीफ यांनी नंतर सांगितले की या कारवाईत ४,००० हून अधिक पाकिस्तानी सैनिक मारले गेले आणि पाकिस्तानने संघर्ष गमावला.

जुलै १९९९ च्या अखेरीस, कारगिल जिल्ह्यातील संघटित शत्रुत्व थांबले आणि कारगिल युद्ध शेवटी भारतीय लष्करी आणि राजनैतिक विजयाने निर्णायक ठरले.

अन्य सैन्य हालचाली

मिझो राष्ट्रीय आघाडी, १९६६

मार्च १९६६ मध्ये, आसाममधील मिझो बंडखोरांनी स्वातंत्र्य घोषित केले आणि सरकारी कार्यालये आणि लष्करी चौक्यांवर हल्ले केले. काही आठवड्यांनंतर हा उठाव दडपण्यात आला आणि अखेरीस मिझोरम हे भारताचे वेगळे राज्य बनवण्यात आले.

चोला प्रसंग, १९६७

आज चोला घटना म्हणून ओळखली जाणारी चीन-भारतीय चकमक ऑक्टोबर १९६७ मध्ये घडली. पीपल्स लिबरेशन आर्मीने सिक्कीममध्ये थोडक्यात घुसखोरी केली परंतु ४८ तासांत माघार घेतली.

ऑपरेशन ब्लू स्टार, १९८४

जून १९८४ मध्ये, तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी अमृतसरमधील सुवर्ण मंदिरात अडून बसलेल्या खलिस्तान चळवळीशी संबंधित शीख फुटीरतावाद्यांवर हल्ला करण्याचे आदेश दिले. या कारवाईमुळे ५००-१,५०० नागरिकांचा मृत्यू झाला आणि अकाल तख्तचे मोठे नुकसान झाले.

श्री लंकन यादवी युद्ध, १९८७-१९००

भारत-श्रीलंका करारानुसार तामिळ टायगर्सला निःशस्त्र करण्यासाठी भारतीय शांतता दल ने १९८७-१९९० मध्ये उत्तर आणि पूर्व श्रीलंकेत एक मोहीम राबवली. अपारंपरिक युद्धासाठी प्रशिक्षित नसलेल्या भारतीय सैन्यासाठी ही एक कठीण लढाई होती. सुमारे १,२०० कर्मचारी आणि अनेक टी-७२ रणगाडे गमावल्यानंतर, भारताने शेवटी श्रीलंका सरकारशी सल्लामसलत करून ही सैन्य मोहीम सोडली. ज्याला ऑपरेशन पवन असे नाव देण्यात आले होते त्यामध्ये भारतीय वायुसेनेने श्रीलंकेत सुमारे ७०,००० उड्डाणे केले.

ऑपरेशन कॅक्टस, १९८८

नोव्हेंबर १९८८ मध्ये, मालदीव सरकारने भाडोत्री आक्रमणाविरुद्ध लष्करी मदतीसाठी भारताला आवाहन केले. ३ नोव्हेंबरच्या रात्री, भारतीय वायुसेनेने पॅरा स्पेशल फोर्सला आग्रा येथून विमानाने उड्डाण केले आणि त्यांना मालदीवमध्ये २,००० किमीपेक्षा जास्त अंतरावर न थांबता उड्डाण केले. पॅराकमांडो हुलुले येथे उतरले, हवाई क्षेत्र सुरक्षित केले आणि काही तासांत आणि रक्तपात न होता माले येथे सरकारी राजवट पुनर्संचयित केली.

२००१ बांगलादेश-भारत सीमेवर संघर्ष

बांग्लादेशी-भारत सीमा युद्ध म्हणूनही ओळखले जाते, हे संक्षिप्त युद्ध १५ एप्रिल रोजी सुरू झाले जेव्हा बांगलादेशींनी पिर्डीवाह हे विवादित गाव ताब्यात घेतले. भारत आणि बांगलादेशी सैन्याने त्यांच्या मूळ जागा घेतल्यावर सुमारे ५ दिवस ही चकमक चालली आणि युद्ध यथास्थितीमध्ये संपले.

क्षेपणास्त्र कार्यक्रम

भारताने भारतीय अंतराळ कार्यक्रमात क्षेपणास्त्र क्षमता चांगल्या प्रकारे विकसित केली आहे. एकात्मिक मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र विकास कार्यक्रम (IGMDP) ची स्थापना १९८३ मध्ये क्षेपणास्त्र विकास आणि उत्पादनात स्वयंपूर्णता प्राप्त करण्याच्या उद्देशाने करण्यात आली. सध्या यात सहा प्रमुख क्षेपणास्त्र कार्यक्रमांचा समावेश आहे:

• अग्नी अश्मक्षेपणास्त्र

• पृथ्वी अश्मक्षेपणास्त्र

• आकाश जमिनीवरून हवेत मारा करणारे क्षेपणास्त्र

• त्रिशूल जमिनीवरून हवेत मारा करणारे क्षेपणास्त्र

• नाग रणगाडा-विरोधी मार्गदर्शित क्षेपणास्त्र

• निर्भय नौका क्षेपणास्त्र

सध्या DRDO सूर्या (क्षेपणास्त्र) विकसित करत आहे, जो ICBM ची प्रगत मालिका आहे ज्याचा पल्ला १०,००० किमी पेक्षा जास्त असेल. यामुळे त्याची श्रेणी अमेरिका, रशिया आणि इस्रायलमधील प्रगत क्षेपणास्त्रांच्या बरोबरीने ठेवली जाईल. क्षेपणास्त्र संरक्षण कवच, भारतीय अश्मक्षेपणास्त्र संरक्षण कार्यक्रम यशस्वी विकसित करणारा भारत हा जगातील चौथा देश आहे.

आण्विक कार्यक्रम

१९७४ मध्ये, भारताने १५ किलोटन पर्यंत उत्पन्न असलेल्या अण्वस्त्राची चाचणी केली. चाचणीचे सांकेतिक नाव होते स्माइलिंग बुद्ध. ११ आणि १३ मे १९९८ रोजी, भारताने एकूण पाच भूमिगत अणुचाचण्या केल्या आणि स्वतःला एक अण्वस्त्र राष्ट्र घोषित केले.

अलीकडील घडामोडी

सैन्याच्या संख्येच्या बाबतीत चीननंतर भारतीय सैन्य दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. भारतीय प्रजासत्तकाची निमलष्करी एकक ही जगातील सर्वात मोठी निमलष्करी दल आहे ज्यामध्ये दहा लाखांहून अधिक ताकद आहे. एक संभाव्य महासत्ता म्हणून स्वतःचे चित्रण करण्यास उत्सुक असलेल्या भारताने १९९० च्या उत्तरार्धात आपल्या सशस्त्र दलांमध्ये सुधारणा करण्याचा एक तीव्र टप्पा सुरू केला. पुरवठ्यासाठी इतर देशांवर अवलंबून न राहता स्वदेशी लष्करी उपकरणे विकसित करण्यावर भारताचा भर आहे. भारतीय नौदलाची बहुतेक जहाजे आणि पाणबुड्या, लष्करी चिलखती वाहने, क्षेपणास्त्रे आणि दारुगोळा स्वदेशी आराखडीत आणि उत्पादित आहेत.

इतर देशांसोबत लष्करी सहकार्य

१९९७ मध्ये, भारताने रशियाच्या "सामरिक हवाई दलांसाठी संभाव्य हवाई संकुल" कार्यक्रमाच्या विकासात सहभागी होण्याचे मान्य केले. पाचव्या पिढीचे लढाऊ विमान विकसित करणे हा या कार्यक्रमाच्या प्राथमिक उद्दिष्टांपैकी एक होता; सु-४७ मूळ नमुनेने १९९७ मध्ये पहिले यशस्वी चाचणी उड्डाण केले. ब्राह्मोस, रशियासोबत संयुक्तपणे विकसित केलेल्या स्वनातीत नौकासमूह क्षेपणास्त्राची २००१ मध्ये यशस्वी चाचणी घेण्यात आली. मानवरहित हवाई वाहने विकसित करण्यासाठी भारत इस्रायलसोबत सहकार्य करत आहे.

भारताने अलीकडेच उपकरणे खरेदी करण्याऐवजी लष्करी उपकरणांमागील तंत्रज्ञान खरेदी करण्यावर भर दिला आहे. अलीकडील उदाहरणांमध्ये रशियाकडून सुखोई सु-३० एमकेआय बहू-भूमिका लढाऊ विमाने आणि टी-९० मुख्य लढाऊ टाक्यांची खरेदी आणि फ्रान्सकडून डिझेलवर चालणाऱ्या स्कॉर्पीन पाणबुड्या यांचा समावेश होतो. २००४ मध्ये, भारताने इतर देशांकडून अमेरिकी $५.७ अब्ज किमतीची लष्करी उपकरणे खरेदी केली, ज्यामुळे ते विकसनशील जगातील आघाडीचे शस्त्र खरेदीदार बनले.

आपत्ती

२८ एप्रिल २००० रोजी भरतपूर दारूगोळा निक्षेपाला लागलेल्या आगीत ₹३.९३ अब्ज (अमेरिकी $४९ दशलक्ष) किमतीचा दारूगोळा नष्ट झाला. पठाणकोट उप-निक्षेपामध्ये आणखी एका आगीमुळे ₹२८० दशलक्ष (अमेरिकी $३.५ दशलक्ष) किमतीच्या दारूगोळ्याचे नुकसान झाले. २४ मे २००१ रोजी, बिरधवाल उप-निक्षेपामध्ये आणखी एका आगीत ₹३.७८ अब्ज (अमेरिकी $४७ दशलक्ष) किमतीचा दारूगोळा नष्ट झाला.

पुरस्कार

युद्धाच्या काळात लष्करी वर्तनासाठी भारताचे सर्वोच्च पुरस्कार, उतरत्या क्रमाने, परमवीर चक्र, महावीर चक्र आणि वीर चक्र आहेत. शांतता काळातील समतुल्य अनुक्रमे अशोक चक्र, कीर्ती चक्र आणि शौर्य चक्र आहेत. नंतरचे दोन पुरस्कार पूर्वी अनुक्रमे अशोक चक्र, वर्ग २ आणि अशोक चक्र, वर्ग ३ म्हणून ओळखले जात होते. शांतता काळातील पुरस्कार अधूनमधून नागरिकांना देण्यात आले आहेत. उत्कृष्ट सेवेसाठी, परम विशिष्ट सेवा पदक, अति विशिष्ट सेवा पदक आणि विशिष्ट सेवा पदक हे पुरस्कार आहेत.