पेशवे

मराठा साम्राज्याचा ध्वज

बाळाजी विश्वनाथ भट पेशवे

बाजीराव बाळाजी तथा थोरले बाजीराव पेशवे

बाळाजी बाजीराव तथा नानासाहेब पेशवे

माधवराव बल्लाळ तथा थोरले माधवराव पेशवे

रघुनाथराव पेशवे

सवाई माधवराव पेशवे

धाकटे बाजीराव पेशवा

दुसरे नानासाहेब पेशवे

विकिपीडियातील इतिहासविषयक लेखात पाळावयाचे लेखनसंकेत

पेशवे मराठा साम्राज्याचे पंतप्रधानपद होते. साम्राज्याच्या उत्तरार्धात पेशवेच साम्राज्याचे शासक होते. पेशव्यांची राजधानी पुणे येथे होती.

पेशवा हा पर्शियन शब्द असून त्याचा अर्थ 'सर्वात पुढे असलेला' असा आहे. दख्खनमध्ये त्या शब्दाचा मुस्लिम शासकांकडून प्रयोग केला गेला. मराठा साम्राज्याचा जनक असलेल्या शिवाजी महाराज, त्यांच्या इ.स. १६७४मध्ये राज्याभिषेकानंतर कारभाराच्या सोयीसाठी अष्टप्रधान मंडळ नेमले, आणि त्या मंडळाचा प्रमुख म्हणून मोरोपंत त्रिंबक पिंगळे यांना नेमले. असे असले तरीही सोनोपंत डबीर हे पहिला पेशवा असल्याचे मानले जाते. पेशव्यांचे कार्य व अधिकार हे मुख्य प्रधानाच्या समकक्ष होते. शिवाजी महाराजांनी या पदाचे सन १६७४ मध्ये पंतप्रधान असे नामकरण केले. परंतु ते नाव त्या काळात त्यामानाने अधिक वापरले गेले नाही. मात्र आज कोणत्याही देशाच्या मंत्रिमंडळ प्रमुखाला मराठीत पंतप्रधानच म्हणतात.

खरे तर पेशवा म्हणजे छत्रपतींचा सरकारकून. पण श्रीवर्धनकर भट घराण्यातील पेशव्यांनी मुलकी आणि लष्करी अशा दोन्ही आघाड्यांवर असा पराक्रम गाजवला की लोकांनी त्यांना सहजच श्रीमंत हा किताब दिला. हा किताब पेशव्यांनी १०४ वर्षे टिकवून ठेवला. पेशवे दिल्लीच्या बादशहाचे नोकर नव्हते आणि छत्रपतींचे मांडलिकही नव्हते. ते होते छत्रपतींचे एकनिष्ठ सेवक होते. पण अतिशय पराक्रमी असून बहुतेक सर्व पेशवे हे अल्पायुषी होते. त्यामुळे राज्यात विद्या, कला यांची वाढ करण्यासाठी त्यांना स्वस्थता मिळाली नाही पेशव्यांची कारकीर्द म्हणजे सततची युद्धमोहीम असे चित्र उभे राहिले.

भट घराण्यातील पंतप्रधानांनी पेशवे या पदाला महत्त्व प्राप्त करून दिले. पहिला बाजीराव ( १७२०-१७४०) हा ताकदवान व शूर पेशवा होता. त्याचा काळात मराठे संपूर्ण भारतीय उपखंडात वर्चस्व गाजवत होते.

पेशवे रघुनाथराव यांनी इंग्रजांबरोबर मैत्री केल्याने पेशव्यांची ताकद मोठ्या प्रमाणात कमी झाली. नंतरचे पेशवे हे नाममात्र होते व त्यांनी मराठा साम्राज्याकडे दुर्लक्ष केले आणि त्यास उतरती कळा लागली. मराठा साम्राज्याचे अनेक तुकडे स्वतंत्र अधिकाऱ्यांकडून चालवले जाऊ लागले. उदा. शिंदे, भोसले, घोरपडे, वगैरे. इंग्रजांनी १८१८ साली मराठा साम्राज्याचा पूर्णपणे ताबा घेतला. नाना फडणविसांच्यानंतर इंग्रजांच्या उद्योगांकडे पेशव्यांचे दुर्लक्ष झाले, आणि मराठी राज्याचा अस्त झाला आणि त्यामुळे १०४ वर्षांची पेशवाईची कारकीर्द झाकोळली गेली.

पेशव्यांची कारकीर्द : श्रीवर्धनकर (भट) देशमुख घराण्यातील पेशवे

श्रीवर्धनकर (भट) देशमुख घराण्यातील पेशव्यांच्या कारकिर्दीचा काळ असा होता :

1. बाळाजी विश्वनाथ पेशवे (इ.स.१७१४-१७२०)
2. पहिले बाजीराव पेशवे (इ.स.१७२०-१७४०)
3. बाळाजी बाजीराव पेशवे ऊर्फ नानासाहेब पेशवे (इ.स.१७४०-१७६१)
4. माधवराव बल्लाळ पेशवे ऊर्फ थोरले माधवराव पेशवे (इ.स.१७६१-१७७२)
5. नारायणराव पेशवे (इ.स.१७७२-१७७४)
6. रघुनाथराव पेशवे (अल्पकाळ)
7. सवाई माधवराव पेशवे (इ.स.१७७४-१७९५)
8. दुसरे बाजीराव पेशवे (इ.स.१७९६-१८१८)
9. दुसरे नानासाहेब पेशवे (गादीवर बसू शकले नाहीत)

पेशवाईतील स्त्रिया

पेशवे कुटुंबातील सख्खे-सावत्र, चुलत व दत्तकपुत्र असलेल्या तमाम पुरुषांच्या विवाहांमुळे सुमारे ५५-६० सुस्वरूप ब्राह्मण स्त्रिया पेशवे घराण्यात सासुरवाशिणी म्हणून आल्या. या सगळ्याव स्त्रिया अतिशय सुरेख आणि हुशार होत्या. बाळाजी विश्वनाथ यांची पत्‍नी राधाबाई यांना इतक्या सुरेख वधू मिळतात तरी कुठे, असा प्रश्न छत्रपती शाहूमहाराजांच्या राणीवंशाला पडत असे. म्हणून पेशव्यांकडील विवाह समारंभांना देखणी वधू बघण्यासाठी त्या स्त्रिया आवर्जून येत असत.

• आनंदीबाई : रघुनाथराव ऊर्फ राघोबादादांची पत्‍नी, ओकांची कन्या
• काशीबाई : थोरल्या बाजीरावांची पत्‍नी (चासचे सावकार महादजी कृष्ण जोशी यांची कन्या)
• गंगाबाई : नारायणराव पेशव्यांची पत्‍नी, कृष्णाजी हरी साठे यांची कन्या
• गोपिकाबाई : बाळाजी बाजीराव यांची पत्‍नी, माहेरची रास्ते-गोखले.
• पार्वतीबाई : सदाशिवरावभाऊंची पत्‍नी
• मस्तानी : थोरल्या बाजीरावांची पत्‍नी, राजा छत्रसालाची मानसकन्या. मस्तानीची त्वचा इतकी पातळ होती की विड्याच्‍या पानाचा रस गिळताना तो तिच्या गळ्यातून ओघळताना दिसे.[संदर्भ हवा]
• यमुनाबाई : बापू गोखले यांच्या दोन पत्‍नींपैकी एक. यमुनाबाई बापूंच्या मृत्यूनंतर साताऱ्यास जाऊन राहिली. तिला मूलबाळ नव्हते. पहिलीस दोन पुत्र होते. त्यांपैकी एक लहानपणीच वारला व दुसरा गोपाळ हा अष्टीच्या लढाईत मारला गेला.
• यशोदाबाई : सवाई माधवरावांची दुसरी पत्‍नी
• रमाबाई : सवाई माधवरावांची पहिली पत्‍नी, थत्ते यांची कन्या
• रमाबाई : थोरले माधवराव पेशवे यांची पत्‍नी, सोलापूरकर यांची कन्या; ही सती गेली.
• राधाबाई : बाळाजी विश्वनाथ यांची पत्‍नी, थोरल्या बाजीरावांची आई, माहेरची बर्वे. नेवरे येथील दादाजी मल्हार बर्वे यांची कन्या. विवाहप्रसंगी राधाबाई ७ वर्षाच्या होत्या. त्यांना दोन पुत्र (थोरले बाजीराव आणि चिमाजी अप्पा) आणि तीन कन्या होत्या. या सर्व मुलांना त्यांनी लेखन जमाखर्च आणि त्याचबरोबर लष्करी आणि युद्धशास्त्राचे शिक्षण दिले.
• लक्ष्मीबाई : विश्वासराव यांची पत्‍नी, नाशिकचे पटवर्धन यांची कन्या; ही पानिपतच्या युद्धप्रसंगी हरवली.
• वाराणशीबाई : आनंदीबाईंची सून. यांनी युद्धकला अवगत केली होती. पण आयुष्याच्या अखेरीस त्या दुर्दैवी ठरल्या.

दुसरे बाजीराव ऊर्फ रावबाजी यांना ११ बायका होत्या, त्या अशा : (संदर्भ हवा)

• अभ्यंकर यांची कन्या (धाकट्या) सत्यभामाबाई
• आठवले यांची कन्या
• गोखल्यांची मुलगी.
• पेंडसे यांची कन्या सरस्वतीबाई
• फडके यांची कन्या राधाबाई
• भागवतांची कन्या भागीरथीबाई
• मंडलीक यांची कन्या (थोरल्या) सत्यभामाबाई
• मराठे यांची कन्या लक्ष्मीबाई
• रिसबूड यांची कन्या गंगाबाई
• वाईकर रास्ते यांची कन्या वाराणशीबाई. ह्यांचा संस्कृत भाषेचा चांगला अभ्यास होता. स्त्रियांना सर्वसाधारणपणे कसलेही शिक्षण देण्याचा प्रघात नसलेल्या त्या काळात ही लक्षणीय गोष्ट होती. ह्यांनी युद्धकला अवगत केली होती. पण आयुष्याच्या अखेरीस त्या दुर्दैवी ठरल्या. वाराणशीबाईंवरून प्रभावित होऊन अनंतशास्त्री डोंगरे यांनी ज्या आपल्या मुलीला शिकविले होते, ती मुलगी पुढे पंडिता रमाबाई म्हणून नावाजली गेली.
• हरिभाऊ देवधर यांची कन्या कुसूबाई

पेशवाईतील कर्तबगार माणसे

• गोविंद हरी पटवर्धन
• गोविंद बल्लाळ बुंदेले
• त्र्य़ंबक नाना पेठे
• नारो अप्पाजी तुळशीबागवाले
• नारोशंकर. यांनी चिमाजीअप्पा यांच्या वसई मोहिमेत पोर्तुगीजांकडून लुटून मिळविलेली विशाल घंटा नाशिकच्या नारोशंकर मंदिरावर आहे.
• बाबूजी नाईक बारामतीकर
• बाळाजी जनार्दन भानू ऊर्फ नाना फडणीस
• बाळाजीपंत नातू
• मल्हारराव होळकर आणि इतर होळकर
• महादजी शिंदे आणि इतर शिंदे
• राम विश्वनाथ म्हणजेच रामशास्त्री प्रभुणे
• विठ्ठल शिवदेव विंचुरकर तथा दाणी
• विठ्ठल सुंदर परशुराम
• सखाराम बापू
• हरिपंत फडके

पेशव्यांच्या इतिहासावरील ललितेतर पुस्तके

• आनंदीबाई पेशवे (म.श्री दीक्षित)
• वादळवारा : श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांची कहाणी (मनोहर साळगांवकर)
• पुण्याचे पेशवे (डॉ. अ.रा. कुलकर्णी)
• पेशवाई (कौस्तुभ कस्तुरे)
• पेशवाईच्या सावलीत (एन.जी चाफेकर, आर्य संस्कृती प्रेस, १९३७)
• पेशवाईतील कर्तबगार स्त्रिया
• पेशवाईतील स्त्रिया
• पेशवे - लेखक श्रीराम साठ्ये (प्रकाशनदिवस : अक्षय्य तृतीया, १३ मे २०१३- पृष्ठसंख्या मासिकाच्या पानाच्या आकारातील ७८० पृष्ठे.)
• पेशवे आणि पुणे
• पेशवेकालीन पुणे शहरातील कोतवाली - लेखक प्रा. डॉ. पुष्कर शास्त्री
• पेशवेकालीन महाराष्ट्र (वा.कृ. भावे, भारतीय इतिहास अनुसंशोधन परिषद, नवी दिल्ली, १९७६)
• वैभव पेशवेकालीन वाड्यांचे (डॉ. मंदा खांडगे)
• पेशवे घराणे
• पेशवे घराण्याचा इतिहास, खंड १, २. - लेखक प्रमोद ओक
• पेशव्यांचे विलासी जीवन (लेखिका : वर्षा शिरगावकर)
• प्रतापी बाजीराव - लेखक म.श्री. दीक्षित
• श्रीमंत पहिले बाजीराव पेशवे (ना.के बेहरे. १९२९
• सरदार बापू गोखले (सदाशिव आठवले)
• बाळाजी बाजीराव - लेखक म.वि. गोखले
• बाळाजी विश्वनाथ - लेखक म.वि. गोखले
• दौलतीचे रणधुरंधर पेशवा बाळाजी विश्वनाथ (मदन पाटील)
• मराठा आणि पेशवे कालखंडातील महाराष्ट्रातील कर्तबगार स्त्रिया (डॉ. ज्योती व्होत्कार)
• मराठ्यांचे दासीपुत्र अर्थात पायपोस किंमतीचे पेशवे (रामचंद्र नारायण लाड)
• ’मराठ्यांच्या अमलाखालील गुजरात : प्रशासकीय, सामाजिक व आर्थिक अभ्यास (१७०७ ते १८१८)’ हे डॉ. पुष्कर शास्त्री यांनी लिहिलेले पुस्तक पुण्यातील व गुजरातमधील पेशवाई काळातील अस्सल अप्रकाशित कागदपत्रांच्या सखोल अभ्यासावर आधारित आहे. गुजरातचा काही भाग जसा आधी दाभाडे आणि नंतर गायकवाडांच्याकडे होता तसाच काही भाग पेशव्यांच्या अंमलाखाली होता. या भागावर पेशव्यांच्या शासन व्यवस्थेची, त्यांच्या महसूल, न्याय आणि प्रशासनाच्या कार्यपद्धतीची माहिती या पुस्तकात विस्ताराने येते. याशिवाय गुजरातमधील जनतेचे सामाजिक व धर्मिक जीवनाचीही ओळख या पुस्तकातून होते. या काळात महसूल वाढवण्यासाठी प्रशासन शेतकऱ्यांना कशा प्रकारे अनेक सवलती देत होते, गुजरातमध्ये मोठ्या संख्येने असलेल्या मुस्लिम रयतेसाठीसुद्धा कोणत्या विशेष सवलती दिल्या गेल्या होत्या, या पेशव्यांच्या संपूर्ण प्रशासन व्यवस्थेची माहिती या पुस्तकात आहे.
• रणधुरंधर थोरले माधवराव (पंडित कृष्णकांत नाईक)
• दौलतीचे रणधुरंधर रघुनाथराव पेशवा (मदन पाटील)
• राघोभरारी - लेखक वासुदेव बेलवलकर
• राजसत्तेच्या फटीतून पेशवेकालीन स्त्रिया - नीलिमा भावे
• रामदास आणि पेशवाई - लेखक मा.म. देशमुख
• व्ही.जी. दिघे यांचे 'पेशवा बाजीराव I & दि मराठा एक्स्पान्शन' (इंग्रजी पुस्तक)
• शिवकालीन व पेशवेकालीन स्त्रीजीवन - लेखिका शारदा देशमुख (टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ प्रकाशन, १९७३)
• शिवकालीन स्त्रियांच्या अधिकारकक्षा (नीलिमा भावे)
• संचित (पेशवाईतील स्त्रियांवरील पुस्तक) - लेखिका नयनतारा देसाई
• सकलराजकार्यधुरंधर सदाशिवरावभाऊ - लेखक कौस्तुभ कस्तुरे

पेशव्यांच्या इतिहासावरील ललित पुस्तके

• कळस चढविला मंदिरी (कॅप्टन वासुदेव बेलवलकर)
• झेप -लेखक ना.सं. इनामदार
• घाशीराम कोतवाल (नाटक- लेखक विजय तेंडुलकर)
• नानासाहेब पेशवे सेनापती तात्या टोपे - लेखिका: नंदिनी शहासने
• पहिला पेशवा बाळाजी विश्वनाथ - लेखिका ज्योती चिंचणीकर
• पानिपत - लेखक विश्वास पाटील
• पानिपतचा रणसंग्राम - लेखक सच्चिदानंद शेवडे
• पुण्याचे पेशवे (डॉ. अ.रा. कुलकर्णी)
• पेशवेकालीन पुणे (दत्तात्रय बळवंत पारसनीस)
• पेशवाईचा दरार - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचा ध्रुव ढळला - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचा पुनर्जन्म - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचा पुनर्विकास - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईची प्राणप्रतिष्ठा - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईची मध्यान्ह - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे दिव्य तेज - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे ध्रुवदर्शन - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे पानिपत - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे पुण्याहवाचन - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे पुनर्वैभव - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईचे मन्वंतर - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईच्या सावलीत - लेखक ना.गो. चाफेकर
• पेशवाईतील आठवणी (बालवाङ्मय, जयंत खरे)
• पेशवाईतील उत्तर-दिग्विजय - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील कथा
• पेशवाईतील कलिप्रवेश - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील दुर्जन - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील धर्मसंग्राम - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील पश्चिमदिग्विजय - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील यादवी - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईतील साडेतीन शहाणे (शं.रा. देवळे)
• पेशवाईतील सुरस कथा (बालसाहित्य, जयंत खरे)
• (पेशवाईतील स्त्रियांसंबंधी पुस्तक) : संचित (लेखिका नयनतारा देसाई)
• पेशवाईवर सावट - लेखक वि.वा. हडप
• पेशवाईवरील गंडांतर - लेखक वि.वा. हडप
• मंत्रावेगळा - लेखक ना.सं. इनामदार
• मंत्र्युत्तम नाना - लेखिका ज्योती चिंचणीकर
• रविराज तू, मी रोहिणी (बाजीराव-मस्तानीच्या कथेवर आधारलेले नाटक)
• ‘बाजीराव आणि मस्तानी’ ही ओळ असलेले एक भावगीत (गायक-संगीत दिग्दर्शक - गजानन वाटवे).
• बाजीराव मस्तानी (मराठी नाटक)
• बाजीराव मस्तानी (हिंदी चित्रपट)
• बाजीराव मस्तानी (मराठी दूरचित्रवाणी मालिका).
• मस्तानी (ग्रंथलेखक चित्रकार द.ग. गोडसे) : पुरस्कारप्राप्त पुस्तक
• मस्तानी : एक शोध (लेखक प्रा. डॉ. संजय घोडेकर)
• रमा-माधव (चित्रपट- दिग्दर्शक मृणाल कुलकर्णी)
• राऊ - लेखक ना.सं. इनामदार
• स्वामी - लेखक रणजित देसाई. (या कादंबरीला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला.)

हेसुद्धा पाहा

• महाराष्ट्राचा इतिहास