पुष्कर

पुष्कराज याच्याशी गल्लत करू नका.

पुष्कर हे भारताच्या राजस्थान राज्यातील छोटे गाव आहे. येथे जगातील एकमेव ब्रह्मदेवाचे मंदिर या ठिकाणी पहावयास मिळते. येथे पुष्कर नावाचा एक मोठा तलाव असून याच तलावाच्या नावावरून या क्षेत्राचे नाव सुद्धा पुष्कर असे पडले आहे, भारतातले हिंदू पुष्कर सरोवराला पवित्र समजतात आणि पुष्करची यात्रा करतात. येथिल मूळ मंदिर विश्वामित्र ऋषींनी बांधले असे मानले जाते. जगद्गुरू आदि शंकराचार्यांनी त्यांच्या हयातीत या मंदिराला भेट दिली आणि त्याच्या जीर्णोद्धारातही योगदान दिले. आणि आज अस्तित्वात असलेली रचना रतलामचे महाराज जावत राज यांच्या काळात बांधली गेली. हिंदू कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेच्या रात्री, जगप्रसिद्ध पुष्कर मेळा (कार्तिक मासाच्या पहिल्या तारखेला सुरू होतो) संपतो. यात्रेकरू पवित्र पुष्कर तलावावर या कालावधीत पवित्र स्नान करतात आणि नंतर ब्रह्मदेवाला श्रद्धांजली अर्पण करतात. पुष्कर हे एकमेव मंदिर आहे जिथे ब्रह्मदेवाची पूजा केली जाते. विशेष म्हणजे हे मंदिर ब्रह्मदेवानेच निवडले होते असे मानले जाते.

पुष्कर (हिंदी: पुष्कर) हे अजमेर जिल्ह्यातील एक शहर आहे. अजमेरच्या उत्तरेकडील १० किमी (६.२ मैल) आणि जयपूरच्या १५० किलोमीटर (९३ मील) अंतरावर दक्षिणपश्चिम येथे स्थित आहे. हिंदू आणि सिखांसाठी ही तीर्थक्षेत्र आहे. पुष्करमध्ये अनेक मंदिरे आहेत. पुष्कर मधील सर्वात प्रसिद्ध मंदिर १४ व्या शतकात सी.ए. बनलेला लाल भिरकाऊ ब्रह्मा मंदिर आहे. हे विशेषतः शक्तीवाद, हिंदूंनी पवित्र शहर मानले जाते. या शहरात मांस आणि अंडी जास्त प्रमाणात खपतात. पुष्कर तलावाच्या किनाऱ्यावर अनेक घाट आहेत जेथे यात्रेकरू स्नान करतात. गुरू नानक आणि गुरू गोबिंद सिंह आपल्या गुरुद्वारासाठी देखील महत्त्वाचे आहेत. स्नानगृहातील घाटांपैकी एक म्हणजे गुरू गोबिंद सिंह यांच्या स्मृतीमध्ये मराठ्यांनी बांधलेली गोबिंद घाट.

पुष्कर आपल्या वार्षिक मेळाव्यासाठी (पुष्कर ऊंट मेला) प्रसिद्ध आहे ज्यात गुरांचे, घोड्याचे व उंटांचे व्यापार आहे. हिंदू कॅलेंडर (ऑक्टोबर किंवा नोव्हेंबर महिना) यांच्यानुसार कार्तिक पौर्णिमा चिन्हांकित शरद ऋतूतील सात दिवसांपेक्षा जास्त काळ हा दिवस आयोजित केला जातो. हे जवळजवळ २००,००० लोकांना आकर्षित करते. १९९८ मध्ये पुष्कर यांनी वर्षभरात सुमारे १ दशलक्ष घरगुती (९५%) आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांचे आयोजन केले.

व्युत्पत्तिशास्त्र

संस्कृतमधील पुष्कर म्हणजे "निळा कमळ" फूल. पुष्कर हे दोन संस्कृत शब्दांचे संयोजन आहे - पुष्प (म्हणजे फूल) आणि कर (म्हणजे हात). आणि ब्रह्मदेवाच्या हातातून या ठिकाणी कमळाच्या पाकळ्या पडल्यामुळे त्याला पुष्कर म्हणतात.

स्थान

पुष्कर राजस्थानचा मध्य-पूर्व भाग अरावली पर्वतराजीच्या पश्चिमेकडे आहे. पुष्कर येथे किशनगढ विमानतळ आहे, सुमारे ४५ किमी (२८ मी) उत्तरपूर्व. पुष्कर अजमेरपासून सुमारे १० किमी (६.२ मैल) अंतरावर आहे, पुष्कर रोड (महामार्ग ५८) द्वारे जोडलेला आहे जो अरवली पर्वतांवरून जातो. अजमेर हे जवळचे प्रमुख रेल्वे स्थानक आहे.

इतिहास

भारतातील जुन्या भौगोलिक संरचना आहे. खेरा आणि कादेरीजवळील मायक्रोलिथ्स हे प्राचीन काळात वसलेले आहे. अरवली पर्वतांनी मोहनजोडारो-शैलीतील कलाकृत्यांचे उत्पादन केले आहे, त्याच्या जवळील साइट प्राचीन ब्रह्मी लिपीतील शिलालेख आहेत, ज्याला बडली गावाजवळ पूर्व-अशोकन मानले जाते. स्थानिक उत्खननांनी रेड वेर स्रोत आणि रंगीत ग्रे वेरचा वापर केला आहे जो प्राचीन समझोताची पुष्टी करतो.

पुष्करांचा उल्लेख रामायणात, महाभारत आणि पुराणांनी हिंदू धर्माच्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक परंपरेत केला आहे. पहिल्या सहस्राब्दीच्या अनेक ग्रंथांमध्ये शहराचा उल्लेख केला आहे. हे ग्रंथ तथापि, ऐतिहासिक नाहीत. पुष्कर आणि अजमेर यांच्याशी संबंधित सर्वात जुने ऐतिहासिक नोंदी इस्लामिक ग्रंथात आढळतात जे भारतीय उपमहाद्वीपच्या उत्तर-पश्चिम भागात छाप आणि वर्णन करतात.

पृथ्वीराज चौहान यांच्या पराभवामध्ये मोहम्मद घोरी ११९२ सीई मध्ये या प्रदेशाचा उल्लेख आढळतो. त्यानंतर, कुतुब-उद-दीन एबकशी संबंधित ऐतिहासिक नोंदींमध्ये पुष्कर आणि जवळपास अजमेर आढळतात. राजपूत हिंदूंनी १२८७ मध्ये रंथामभोरच्या चौहान अंतर्गत कब्जा केला होता, परंतु १३०१ मध्ये दिल्ली सल्तनत यांनी त्याला पुन्हा मिळवून दिला आणि अनेक शतकांपासून मुस्लिमांच्या ताब्यात राहिला. मुस्लिम शासनाने विनाश सांस्कृतिक प्रभाव आणला. औरंगजेबच्या सैन्याने तलावाजवळील हिंदू मंदिर नष्ट केले. मवेशी आणि ऊंट व्यापार अफगाणिस्त्यांपासून ही परंपरा आली. औरंगजेबनंतर मुगल साम्राज्याचे पतन झाल्याने पुष्कर हिंदूंनी परत मिळविले आणि मारवाडच्या राठोडांचे भाग बनले ज्याने मंदिरे व घाटांची पुनर्बांधणी केली. पुष्करमधील स्मारक आणि मंदिरे मराठा किंवा नंतरच्या काळातील आहेत. १८०१ मध्ये पुष्कर ब्रिटिश राजवटीखाली आले आणि १९४७ पर्यंत ब्रिटिश साम्राज्याचे एक भाग राहिले.

समकालीन काळात, हे प्रसिद्ध पुष्कर ऊंट फेअरचे ठिकाण आहे.

लोकसंख्याशास्त्र

१९०१ मध्ये, शहर राजपुताना एजन्सीचा भाग होता ज्याची लोकसंख्या ३,८३१ होती.

२०११ च्या भारतीय जनगणनेनुसार, पुष्करची लोकसंख्या २१,६२६ होती. शहरामध्ये ११,३५३ निवासी पुरुष आणि १०,२९१ महिला आहेत. ०-६ वयोगटातील मुलांची संख्या १३.९५% आहे. सर्व वयोगटातील सुमारे ८०% लोक साक्षर होते (९०% पुरुष साक्षरता दर, ७०% महिला). या शहरामध्ये ४,२५० पेक्षा जास्त घरे आणि प्रति निवास सरासरी ५ रहिवासी आहेत.

त्यौहार आणि ठिकाणे

पुष्कर फेयर

पुष्कर मेळा

पुष्कर मेळा पाच दिवस चालतो आणि हे पाच दिवस म्हणजे ग्रामीण लोकांसाठी विश्रांती आणि आनंददायक काळ. हा उचित काळ त्यांच्यासाठी सर्वात व्यस्त वेळ आहे कारण हा देशातील सर्वात मोठा जनावरांचा मेळावा आहे. ५०,००० पेक्षा जास्त उंटांसह जनावरे [उद्धरण वांछित] दूरध्वनी आणि व्यापारासाठी दूर असलेल्या ठिकाणी आणले जातात. सर्व उंट धुतले जातात आणि सुशोभित केलेले आहेत, काही कलात्मक नमुने बनविण्यासारखे आहेत. काही उंट, घोडे आणि गाई रंगीबेरंगी सजावट घेतात.

पशु व्यापार बाजारपेठेत, पुष्कर समांतर लोक संगीत, नृत्य, फेरिस व्हील, जादू शो, घोडा व ऊंट जाळे, इतर अनेक पारंपारिक खेळ आणि टीम मनोरंजन स्पर्धा यांचा उत्सव असतो. पुष्कर मेळावा कार्तिक पौर्णिमेच्या आसपास आयोजित करण्यात आले आहे, जे ऑक्टोबर आणि नोव्हेंबरच्या सुरुवातीच्या काळाच्या दरम्यान ओव्हरलाप करते, अन्य ऋतूंमध्ये पवित्र तलावाला भेट देणाऱ्या यात्रेकरूंसाठी इतर क्रीडा आणि उत्सवांचा समावेश असतो.

सिख गुरुद्वारा 

पुष्कर गुरुद्वारा, राजस्थानमधील सिख मंदिर

गुरुमुख सिंह यांच्या मते गुरू नानक आणि गुरू गोबिंद सिंह यांना समर्पित पुष्कर हे सिखांसाठी एक पवित्र तीर्थस्थान आहे. या शहराच्या पूर्वेकडील गुरू नानक गुरुद्वार ऐतिहासिक जड आहेत, २० व्या शतकापूर्वी सिख मंदिरांचे सामान्य नाव गुरू नानक धर्मशाला. सिख धर्मशाला दोन मजली इमारत असून त्यात एक वर्तुळ असलेले एक केंद्रीय खोली आहे.
दुसरा सिख मंदिर गुरू गोबिंद सिंह यांना समर्पित आहे, कारण त्यांना औरंगजेबने आनंदपूरमधून बळजबरी केली होती. ज्या ठिकाणी तो रहात होता त्याच्या पुढील लेक फ्रंट गोविंद घाट म्हणून ओळखला जातो. त्याच्याकडे एक स्मारक शिलालेख आहे आणि हे मंदिर मराठा साम्राज्य प्रायोजकत्वाने बनले आहे. या शिवलिंगात सिख ग्रंथ, गुरू ग्रंथ साहिब आणि गुरू गोविंद सिंह यांनी लिहिलेल्या शिखांच्या मानाने एक हुकुमनामाची जुनी हस्तलिखित प्रत आहे. या दोघांना पुष्कर ब्राह्मण पुजारी, ज्यांचे गुरू भेटले होते त्यांच्या वंशाचे वंशज आहेत. १८ व्या शतकात अक्षरे लिहिण्याची पद्धत, भोज पेट्रावरुकुननाम आहे.

पुष्कर होळी

होळी मार्च महिन्यात असते आणि हिंदू कॅलेंडरमध्ये हा सर्वात महत्त्वाचा उत्सव आहे. होळीच्या दरम्यान, पुष्कर (प्राचीन भारतीय कॅनबीस खाद्य पदार्थ) पुष्करमध्ये पुरविले जाते, जे भारतातील सर्वोत्तम भांग आहे.

इतर ठिकाणे

• ब्रह्मा मंदिर (जगतापीता ब्रह्मा मंदिर) - पुष्करमधील सर्वात महत्त्वाचे मंदिर म्हणजे भगवान ब्रह्म मंदिर, हिंदू धर्मातील पवित्र त्रिमूर्ती होय. भगवान ब्रह्मा मंदिर ब्रह्मदेवतांचे आकृति-प्रतिमा आहे.
• सावित्री मंदिर - रत्‍नागिरी हिलच्या शीर्षस्थानी स्थित हे मंदिर. भगवान ब्रह्मा यांची पत्नी सावित्री यांना समर्पित आहे. मंदिरात सावित्री देवीचे पुतळे आहे.
• श्री साई भोज मंदिर
• गौतम महर्षि मंदिर
• पाप मोचनी गायत्री
• अष्टेश्वर महादेव
• वरहा हे मंदिर भगवान विष्णू आहे. पुष्कर शहरातील हे सर्वात भेट देणारे मंदिर आहे. असं म्हटलं जातं की, हिष्णयक्ष्मी राक्षसांना मारण्यासाठी भगवान विष्णूंनी या परिसराला भेट दिली.
• अपतेश्वर महादेव मंदिर
• आयुर्वेदिक उपचार डॉ. बी. बी. मिश्रा, सरकारी आयुर्वेदिक हॉस्पिटल
• रंगजी मंदिर (नवीन आणि जुने) किंवा श्री वैकुंठनाथजी यांचे मंदिर
• मॅन महल
• गुरुद्वारा सिंह सभा
• आलो बाबा कल भाई रवि मंदिर
• १०८ महादेव मंदिर. येथील शिव मूर्ती पुष्पतिनाथ मंदिरासारखे अतिशय सुंदर आहे. आतील पवित्र मंदिर १०८ लहान शिव मूर्तींनी व्यापलेला आहे.

मेळा

• नागौर मेळा
• तेजजी मेळा
• ब्लू कमल उत्सव (फेब्रुवारी)

पुष्कर शहरातील अजमेर हे जवळचे पर्यटन आकर्षण आहे. अजमेरपासून २७ किलोमीटर अंतरावर स्थित किशनगढ आहे, ज्याचे लघुचित्र चित्रपटासाठी प्रसिद्ध आहे, अधिक लोकप्रियपणे बानी थानी म्हणून ओळखले जाते.

पुष्कर तलाव - पुष्करचे मुख्य आकर्षण पुष्कर तलाव आहे जो तिबेटचे मानसरोवर तलावासारखा पवित्र मानला जातो. या पवित्र तलावामुळे पुष्कर हिंदू तीर्थक्षेत्राचे स्थान बनले आहे. कल्पित गोष्ट अशी आहे की हा तलाव भगवान ब्रह्मदेवताला अर्पण करणारा होता, जेव्हा कमल हातातून पडले त्या ठिकाणी एक तलाव उदय झाला.

जुना पुष्कर - जुन्या पुष्कर तलावाची पुनर्बांधणी व पुष्कर तलावापासून सुमारे ५ किमी अंतरावर आहे. प्राचीन ग्रंथांच्या अनुसार, ओल्ड पुष्कर यात्रेकरूंसाठी समान सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व आहे.

पुष्कर लेक पॅनोरामा

चित्रदालन

• 
• 
• 
• 
• 
• 
•