गुरू गोविंदसिंह
 | हा लेख/विभाग स्वत:च्या शब्दात विस्तार करण्यास मदत करा. |
Tenth Sikh Guru (1666–1708)  | |
| माध्यमे अपभारण करा | |
 विकिपीडिया | |
| जन्म तारीख | डिसेंबर २२, इ.स. १६६६ पाटणा (मुघल साम्राज्य) |
|---|---|
| मृत्यू तारीख | ऑक्टोबर ७, इ.स. १७०८ नांदेड (मुघल साम्राज्य) |
| व्यवसाय | |
| पद |
|
| वडील | |
| आई |
|
| अपत्य |
|
| वैवाहिक जोडीदार |
|
| उल्लेखनीय कार्य |
|
 | |
श्री गुरू गोविंद सिंह (२२ डिसेंबर १६६६ - ७ ऑक्टोबर १७०८) हे शिखांचे दहावे आणि अंतिम देहधारी गुरू होते. त्यांनी शिखांचा पवित्र धार्मिक ग्रंथ गुरू ग्रंथ साहिबचे संकलन आणि लिखाण केले. गुरू गोविंद सिंह यांचा आदेश होता, "सब सिखन को हुकूम है, गुरू मान्यो ग्रंथ" (सर्व शिखांना असा हुकूम आहे की गुरू ग्रंथ साहिबलाच आपला गुरू माना).
ते एक योद्धा, कवी आणि तत्वज्ञानी होते. १६७५ मध्ये, वयाच्या नवव्या वर्षी त्यांचे वडील गुरू तेग बहादुर यांना सम्राट औरंगजेबाने फाशी दिल्यानंतर त्यांना औपचारिकपणे शिखांचे नेते म्हणून स्थापित करण्यात आले. त्यांचे वडील नववे शीख गुरू होते. त्यांच्या हयातीत त्यांचे चार पुत्र मरण पावले - दोन युद्धात आणि दोन मुघल गव्हर्नर वजीर खान यांनी फाशी दिली.
- नांदेड शहरात गुरू गोविंद सिंह यांच्या समाधी वर बांधलेला गुरुद्वारा तख्त सचखंड श्री हुजूर अबचलनगर साहिब आहे. यामुळे नांदेडला शिखांची काशी असे म्हणले जाते. आजही पंजाबसह अनेक ठिकाणाहून शीख लोक नांदेडला गुरूद्वाऱ्यात भेटी देण्याकरीता येतात.
गुरू गोविंद सिंग यांनी पवित्र धर्मग्रंथ (ग्रंथ) गुरू ग्रंथ साहिब पूर्ण केला आणि त्यांना गुरू म्हणून पवित्र केले. बचित्तर नाटक हे त्यांचे आत्मचरित्र आहे. त्याच्या जीवनाविषयी माहितीचा हा सर्वात महत्त्वाचा स्रोत आहे. तो दशम ग्रंथाचा एक भाग आहे. दशम ग्रंथ (ग्रंथ), हे गुरू गोविंद सिंग यांच्या कृतींच्या संकलनाचे नाव आहे.
अन्याय, अत्याचार आणि पापांचा अंत करण्यासाठी आणि गरिबांचे रक्षण करण्यासाठी त्यांनी मुघलांशी 14 युद्धे केली. त्यांनी धर्मासाठी संपूर्ण कुटुंबाचा त्याग केला, ज्यासाठी त्यांना 'सर्बंसदानी' (संपूर्ण कुटुंबाचा दाता) असेही म्हणतात. याशिवाय ते कलगीधर, दशमेश, बजनवाले इत्यादी अनेक नावांनी, आडनावांनी आणि उपाधींनीही ओळखले जातात.
गुरू गोविंद सिंग हे जगाच्या यज्ञपरंपरेत अद्वितीय असले तरी ते स्वतः एक महान लेखक, मूळ विचारवंत आणि संस्कृतसह अनेक भाषांचे जाणकार होते. त्यांनी स्वतः अनेक ग्रंथ रचले. ते विद्वानांचे आश्रयदाते होते. त्यांच्या दरबारात 52 कवी आणि लेखक उपस्थित होते, म्हणूनच त्यांना 'संत शिपाही' असेही संबोधले जात असे. तो भक्ती आणि शक्तीचा अनोखा मिलाफ होता.
त्यांनी नेहमीच प्रेम, सदाचार आणि बंधुत्वाचा संदेश दिला. गुरुजींना कोणी दुखावण्याचा प्रयत्न केला तरीही त्यांनी त्यांच्या सहनशीलतेने, गोडपणाने आणि सौम्यतेने त्यांचा पराभव केला. माणसाने कोणाला घाबरायचे नाही आणि कोणाला घाबरायचे नाही अशी गुरुजींची श्रद्धा होती. तो आपल्या भाषणात उपदेश करतो, भाई काहूला देत नाही, भीती मानत नाही. ते लहानपणापासूनच साधे, सोपे, भक्ती कर्मयोगी होते. त्यांच्या बोलण्यातला गोडवा, साधेपणा, सौजन्य आणि अनास्थेची भावना संहितेने भरलेली होती. धर्माचा मार्ग हाच सत्याचा मार्ग असतो आणि सत्याचा नेहमी विजय होतो हे त्यांच्या जीवनातील पहिले तत्त्वज्ञान होते.
जन्म व सुरुवातीचे जीवन
[संपादन]गुरू गोविंद सिंग यांचा जन्म २२ डिसेंबर १६६६ रोजी पाटणा येथे झाला, जो आता बिहारची राजधानी आहे, नववे शीख गुरू श्री गुरू तेग बहादूर जी आणि माता गुजरी यांच्या पोटी. त्यांचा जन्म झाला तेव्हा त्यांचे वडील श्री गुरू तेग बहादूरजी आसाममध्ये धर्म प्रचारासाठी गेले होते. त्यांचे बालपणीचे नाव गोविंद राय होते. ज्या घरात त्यांचा जन्म पटना येथे झाला आणि जिथे त्यांनी पहिली चार वर्षे घालवली, तिथे आता तखत श्री हरिमंदर जी पटना साहिब आहे.
- 1670 मध्ये त्यांचे कुटुंब पुन्हा पंजाबमध्ये आले. मार्च 1672 मध्ये, त्यांचे कुटुंब हिमालयातील शिवालिक टेकड्यांमध्ये वसलेल्या चक्क नानकी नावाच्या ठिकाणी गेले. चक्क नानकीला आता आनंदपूर साहिब म्हणतात. येथूनच त्यांचे शिक्षण सुरू झाले. त्याने फारसी, संस्कृत शिकले आणि योद्धा बनण्यासाठी लष्करी कौशल्ये शिकली.
- गोविंद रायजी आनंदपूर साहिबमध्ये दररोज आध्यात्मिक आनंद वाटून घेत असत, मानवामध्ये नैतिकता, निर्भयता आणि आध्यात्मिक जागृतीचा संदेश देत. आनंदपूर हे खरे तर आनंदधाम होते. येथे सर्व लोकांना जात, रंग, जात, समुदाय असा भेदभाव न करता समता, समता आणि समरसतेचे अलौकिक ज्ञान मिळत असे. गोविंद जी शांतता, क्षमा आणि सहिष्णुतेची मूर्ती होती.
काश्मिरी पंडितांच्या बळजबरीने धर्मांतर केल्याच्या विरोधात तक्रार घेऊन गुरू तेग बहादूरजींच्या दरबारात आले आणि म्हणाले की आमच्यासमोर एक अट घातली आहे की असा कोणी महापुरुष आहे का? जे लोक इस्लाम स्वीकारू शकले नाहीत आणि स्वतःचा त्याग करू शकतील, मग तुम्ही सर्वांचेही धर्मांतर होणार नाही. गुरू गोविंद सिंग जी त्यावेळी नऊ वर्षांचे होते. ते वडील गुरू तेग बहादूरजींना म्हणाले, तुमच्यापेक्षा मोठा महापुरुष कोण असू शकतो! 11 नोव्हेंबर 1675 रोजी, औरंगजेबाने काश्मिरी पंडितांची तक्रार ऐकून त्यांना सक्तीच्या धर्मांतरापासून वाचवण्यासाठी स्वतः इस्लाम स्वीकारला नाही म्हणून दिल्लीच्या चांदनी चौकात त्यांचे वडील गुरू तेग बहादूर यांचा सार्वजनिकपणे शिरच्छेद केला. यानंतर 29 मार्च 1676 रोजी बैसाखीच्या दिवशी गोविंद सिंग यांना शिखांचे दहावे गुरू घोषित करण्यात आले.
- दहावे गुरू झाल्यानंतरही त्यांचे शिक्षण सुरूच होते. शिक्षणाअंतर्गत त्यांनी लेखन आणि वाचन, घोडेस्वारी आणि लष्करी कौशल्ये शिकली.१६८४ मध्ये त्यांनी चंडी वार रचले. १६८५ पर्यंत ते यमुना नदीच्या काठी पांवटा नावाच्या ठिकाणी राहिले.
गुरू गोविंद सिंग यांना तीन बायका होत्या. 21 जून 1677 रोजी वयाच्या 10 व्या वर्षी त्यांचा आनंदपूरपासून 10 किमी अंतरावर बसंतगढ येथे माता जीतोशी विवाह झाला. दोघांनाही तीन मुलगे होते त्यांची नावे होती - जुझार सिंग, जोरावर सिंग, फतेह सिंग. 4 एप्रिल 1684 रोजी वयाच्या 17 व्या वर्षी त्यांचा दुसरा विवाह आनंदपूर येथे माता सुंदरीसोबत झाला. त्यांना अजित सिंह नावाचा मुलगा होता. 15 एप्रिल 1700 रोजी वयाच्या 33 व्या वर्षी त्यांनी माता साहिब देवन यांच्याशी विवाह केला. त्याला मूलबाळ नसले तरी शीख पंथाच्या पानांवरील त्याचा काळही खूप प्रभावशाली होता.
आनंदपूर साहिब सोडणे आणि परतणे
[संपादन]एप्रिल 1685 मध्ये, सिरमौरचे राजा मत प्रकाश यांच्या निमंत्रणावरून, गुरू गोविंद सिंग यांनी त्यांचे निवासस्थान सिरमोर राज्यातील पाँटा शहरात हलवले. सिरमौर स्टेट गॅझेटियरनुसार, राजा भीम चंद यांच्याशी मतभेद झाल्यामुळे गुरुजींना आनंदपूर साहिब सोडावे लागले आणि तेथून ते टोका शहरात गेले. मत प्रकाशने गुरुजींना टोका येथून सिरमोरची राजधानी नाहान येथे आमंत्रित केले. नाहानहून तो पांवट्याला निघाला. गढवालचा राजा फतेह शाह विरुद्ध आपली स्थिती मजबूत करण्याच्या उद्देशाने मत प्रकाशने गुरुजींना आपल्या राज्यात आमंत्रित केले होते. राजा मत प्रकाश यांच्या विनंतीवरून, गुरुजींनी त्यांच्या अनुयायांच्या मदतीने अल्पावधीत पांवटा येथे एक किल्ला बांधला. गुरुजींनी सुमारे तीन वर्षे पांवट्यामध्ये राहून अनेक ग्रंथ रचले. <मजकूरांची सूची>
1687 मध्ये नादौनच्या लढाईत, गुरू गोविंद सिंग, भीम चंद आणि इतर सहयोगी डोंगरी सरदारांच्या सैन्याने अलीफ खान आणि त्याच्या मित्रांच्या सैन्याचा पराभव केला. विचित्र नाटक (गुरू गोविंद सिंग यांनी रचलेले आत्मचरित्र) आणि भट वहीनुसार, गुरू गोविंद सिंग नादौन येथे बांधलेल्या बियास नदीच्या काठावर आठ दिवस राहिले आणि विविध महत्त्वाच्या लष्करी प्रमुखांना भेट दिली.
- भांगणीच्या लढाईनंतर काही दिवसांनी, राणी चंपा (बिलासपूरची विधवा राणी) हिने गुरुजींना आनंदपूर साहिब (किंवा चक नानकी) येथे परत येण्याची विनंती केली, जी गुरुजींनी मान्य केली. नोव्हेंबर १६८८ मध्ये ते आनंदपूर साहिबला परतले.
१६९५ मध्ये दिलावर खान (लाहोरचा मुघल सरदार) याने आपला मुलगा हुसेन खान यांना आनंदपूर साहिबवर हल्ला करण्यासाठी पाठवले. मुघल सैन्याचा पराभव झाला आणि हुसेन खान मारला गेला. हुसेनच्या मृत्यूनंतर दिलावर खानने आपले माणसे जुझार हाडा आणि चंदेल राय यांना शिवालिककडे पाठवले. मात्र, जसवालच्या गजसिंगकडून त्यांचा पराभव झाला. डोंगराळ प्रदेशातील अशा घडामोडी मुघल सम्राट औरंगजेबसाठी चिंतेचे कारण बनल्या आणि त्याने या प्रदेशात मुघल सत्ता पुनर्संचयित करण्यासाठी आपल्या मुलासह सैन्य पाठवले.
खालसा पंथाची स्थापना
[संपादन]गुरू गोविंद सिंग यांच्या नेतृत्वाने शीख समाजाच्या इतिहासात अनेक नवीन घडामोडी घडवून आणल्या. 1699 मध्ये बैसाखीच्या दिवशी त्यांनी खालसा, शिख धर्माच्या विधिवत आरंभ केलेल्या अनुयायांचे सामूहिक स्वरूप तयार केले.
शीख समाजाच्या सभेत त्यांनी सर्वांसमोर विचारले - "कोणाला मस्तकाचा बळी द्यायचा आहे"? त्याच वेळी एका स्वयंसेवकाने हे मान्य केले आणि गुरू गोविंद सिंग त्यांना तंबूत घेऊन गेले आणि काही वेळाने रक्ताने माखलेली तलवार घेऊन परतले. गुरूंनी त्या गर्दीतील लोकांना पुन्हा तोच प्रश्न विचारला आणि त्याच प्रकारे दुसरा एक व्यक्ती सहमत झाला आणि त्याच्याबरोबर गेला पण जेव्हा तो मंडपातून बाहेर आला तेव्हा त्याच्या हातात रक्ताने माखलेली तलवार होती. त्याचप्रमाणे जेव्हा पाचवा स्वयंसेवक त्याच्याबरोबर तंबूच्या आत गेला तेव्हा काही वेळाने गुरू गोविंद सिंग सर्व जिवंत सेवकांसह परत आले आणि त्यांना पंज प्यारे किंवा पहिला खालसा असे नाव दिले.
- त्यानंतर गुरू गोविंदजींनी एक लोखंडी वाडगा घेतला आणि त्यात पाणी आणि साखर मिसळली आणि दुधारी तलवारीने ते विरघळवून त्याचे नाव अमृत ठेवले. पहिल्या 5 खालशांच्या स्थापनेनंतर, त्याला 6 वा खालसा म्हणून नाव देण्यात आले ज्यानंतर त्याचे नाव गुरू गोविंद राय वरून गुरू गोविंद सिंग असे ठेवण्यात आले. त्यांनी खालशासाठी पाच काकरांचे महत्त्व सांगितले आणि सांगितले - केश, कांगा, कडा, किरपाण, कचेरा.
- येथे 27 डिसेंबर 1704 रोजी छोटे साहिबजादे आणि जोरावर सिंग आणि फतेह सिंगजी हे दोघेही भिंतीवर निवडून आले. जेव्हा गुरुजींना ही परिस्थिती कळली तेव्हा त्यांनी औरंगजेबाला जफरनामा (विजयाचे पत्र) लिहिले, ज्यामध्ये त्यांनी औरंगजेबाला इशारा दिला की खालसा पंथ तुमचे साम्राज्य नष्ट करण्यासाठी तयार आहे.
8 मे 1705 रोजी 'मुक्तसर' नावाच्या ठिकाणी मुघलांशी भयंकर युद्ध झाले, ज्यात गुरुजी विजयी झाले. ऑक्टोबर 1706 मध्ये, गुरुजी दक्षिणेस गेले जेथे त्यांना औरंगजेबाच्या मृत्यूची माहिती मिळाली. मरताना औरंगजेबाने तक्रार पत्र लिहिले. ज्याने सर्वस्व लुटले, तो (गुरुजी) फतेहनामा लिहितो आणि ज्याच्याकडे सर्व काही होते तो शिक्षानामा लिहितो हे आश्चर्य वाटते. याचे कारण सत्य होते. गुरुजी नेहमीच जुलूमशाहीविरुद्ध लढले, वैयक्तिक फायद्यासाठी नाही.
मृत्यू/दिव्यत्व
[संपादन]औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर तुम्ही बहादूरशहाला बादशहा बनण्यास मदत केली. गुरुजी आणि बहादूर शाह यांचे संबंध अतिशय सौहार्दपूर्ण होते. हे संबंध पाहून सीमेचा नवाब वजीतखान घाबरला. म्हणून त्याने दोन पठाणांना गुरुजींच्या मागे लावले. या पठाणांनी विश्वासघात करून गुरुजींवर प्राणघातक हल्ला केला, ज्यामुळे गुरुजी (गुरू गोविंद सिंग जी) नांदेड साहिबमध्ये 7 ऑक्टोबर 1708 रोजी दिव्य प्रकाशात लीन झाले. शेवटी तुम्ही शिखांना गुरू ग्रंथ साहिब यांना गुरू मानण्यास सांगितले आणि तुम्हीही नतमस्तक झालात. गुरुजींनंतर माधोदास ज्याला गुरुजींनी शीख बनवले आणि बंडसिंग बहादूर नाव दिले, त्यांनी सीमेवर हल्ला करून जुलमींना वीट मारली.
त्याचप्रमाणे मुहम्मद अब्दुल लतीफ देखील लिहितात की, जेव्हा मी गुरू गोविंद सिंगजींच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विचार करतो. तेव्हा त्यांच्या कोणत्या पैलूचे वर्णन करावे हे मला समजत नाही. कधी तो मला महाधिराज, कधी महान दाता, कधी फकीर, कधी गुरू म्हणून दिसतो.
७ ऑक्टोबर १७०८ रोजी गुरू गोविंद सिंग हे नांदेड येथे दिव्यत्वात लीन झाले.
लिखाण
[संपादन]शिखांचे दहावे गुरू असण्यासोबतच गुरुजी हे एक महान योद्धा, कवी, भक्त आणि आध्यात्मिक नेता, मूळ विचारवंत आणि संस्कृत, ब्रज भाषा, पर्शियन यासह अनेक भाषांचे जाणकार होते. ते लहानपणापासूनच साधे, सोपे, भक्ती कर्मयोगी होते.
गुरू गोविंद सिंग यांनी त्यांच्या हयातीत अनेक सृष्टी केली, ज्यांची छोटी छोटी पुस्तके तयार झाली. ते गेल्यानंतर त्यांची पत्नी माता सुंदरी यांच्या सांगण्यावरून भाई मणिसिंग खालसा आणि इतर खालसा बांधवांनी त्यांचे सर्व लेखन एकत्र करून एका खंडात ठेवले.
कट्टर आर्यसमाजी असलेले लाला दौलतराय गुरू गोविंदजींबद्दल लिहितात, 'मी स्वामी विवेकानंद, स्वामी दयानंद, परमहंस इत्यादींबद्दल खूप काही लिहू शकतो, पण जे परिपूर्ण पुरुष आहेत त्यांच्याबद्दल मी लिहू शकत नाही. मला गुरू गोविंद सिंगमध्ये परिपूर्ण माणसाचे सर्व गुण दिसतात.' म्हणून लाला दौलतराय यांनी गुरू गोविंद सिंगजींबद्दल पूर्ण पुरुष नावाचे एक चांगले पुस्तक लिहिले आहे.