द्वारका

द्वारकेचे चित्र

द्वारका (किंवा द्वारिका) हे भारताच्या गुजरात राज्यातील प्राचीन शहर आहे. महाभारतातील आख्यायिकेप्रमाणे या शहराची स्थापना भगवान श्रीकृष्णांनी केली. जरासंधाने कालयवनाच्या मदतीने मथुरेवर १७ वेळा आक्रमण करून यादवांचा पराभव केला. १८ व्या वेळी जरासंध व कालयवनाने मथुरेवर आक्रमण केल्यामुळे कृष्णाने विश्वकर्मा याच्या मदतीने द्वारका शहराची निर्मिती केली. ही द्वारका म्हणजे सोन्याची नौकाच होती. द्वारकेचे प्रवेशद्वार अद्भुत होते. जरासंधासारखे शत्रू द्वारकेत सहजासहजी प्रवेश करू शकणार नाहीत अशी या प्रवेशद्वाराची रचना होती, असे सांगितले जाते.

आजच्या द्वारका शहरात श्रीकृष्णाचे मोठे पुरातन मंदिर आहे.

आदि शंकराचार्यांनी जी चार पीठे स्थापन केली त्यांपैकी एक पीठ द्वारका येथे आहे, त्याला कालिका मठ किंवा शारदा मठ म्हणतात. (इतर पीठे (मठ) - दक्षिण भारतातील कांचीपुरम, रामेश्वरम येथील शृंगेरी ज्ञानमठ, ओरिसा राज्यातील जगन्नाथपुरी येथी गोवर्धन मठ, उत्तरांचल राज्यातील बद्रिकाश्रम येथे असलेला ज्योतिर्मठ).

आख्यायिकेप्रमाणे मूळ द्वारका ही बेटावर वसलेली होती व येथे बंदर होते. ह्या बंदराच्या प्रगत अर्थव्यवस्थेमुळे आर्थिकदृष्ट्या पुढारलेले शहर म्हणून ख्याती होती. गांधारीच्या शापामुळे कृष्ण जाणून होता की एके दिवशी यादवांच्या कुलनाशाबरोबरच द्वारकेचाही नाश होईल. यादवांनी आपसात लढून आपला कुलनाश करून घेतल्यानंतर द्वारका समुद्रात बुडाली.

आजही (२०१९ साली) बेट द्वारका नावाचे एक वेगळे शहर आहे. ओखा बंदरातून होडीने या द्वारका बेटावर जाता येते.

कृष्णाचा जन्म मथुरा येथे झाला, पण त्याने द्वारकामध्ये राज्य केले. इथे त्याने संपूर्ण देशाची लगाम आपल्या हातात घेतली.पांडवांना समर्थन दिले. धर्म जिंकला व शिशुपाल आणि दुर्योधनासारख्या अधर्मी राजांचा नाश केला. त्यावेळी द्वारका ही राजधानी बनली. अनेक ठिकाणचे महान राजे या ठिकाणी भगवान कृष्णाचा सल्ला घ्यायचे. या जागेचे धार्मिक महत्त्व आहे तसेच रहस्य देखील कमी नाहीत. असे म्हणतात की कृष्णाच्या मृत्यूसोबतच हे शहर समुद्रात बुडले. आजही त्या शहराचे अवशेष येथे आहेत.

परिसरातील तीर्थक्षेत्र

गोमती द्वारका

द्वारकाच्या दक्षिणेस एक लांब तलाव आहे. याला 'गोमती तलाव' म्हणतात. त्याच्या नावावरूनच द्वारकाला गोमती द्वारका म्हणतात.

निष्पाप कुण्ड

या गोमती तलावाच्या वर नऊ घाट आहेत. त्यापैकी शासकीय घाटाजवळ एक तलाव आहे, ज्याला निष्पाप कुंड असे नाव आहे. त्यात गोमतीचे पाणी भरले आहे. खाली उतरण्यासाठी एक पक्का जिना बनविला गेला आहे. या निष्पाप कुंडामध्ये स्नान करून प्रवासी प्रथम स्वतःला शुद्ध करतात. बरेच लोक आपल्या पूर्वजांच्या नावावर वस्तू दान करतात.

रणछोड़ जी मंदिर

गोमतीच्या दक्षिणेस पाच विहिरी आहेत. निष्पाप कुंडामध्ये स्नान केल्यानंतर प्रवासी या पाच विहिरींच्या पाण्याने गुळण्या करतात. मग ते रणछोडजींच्या मंदिराकडे जातात. वाटेत बरीच छोटी मंदिरे आहेत - कृष्णा जी, गोमती माता आणि महालक्ष्मीची मंदिरे. रणछोडजींचे मंदिर द्वारकाचे सर्वात मोठे आणि उत्कृष्ट मंदिर आहे. भगवान कृष्णाला तेथे रणछोडजी म्हणतात. समोर श्रीकृष्णाची चार फूट उंच मूर्ती आहे. ते चांदीच्या सिंहासनावर बसले आहेत. काळ्या दगडाने मूर्ती बनविली आहे. त्यात हिरे आणि मोती चमकतात. गळ्यात अकरा सोन्याचे हार आहेत. मौल्यवान पिवळे वस्त्र परिधान केले. देवाचे चार हात आहेत. एका हतात शंख आहे, एका हतात सुदर्शन चक्र आहे, एकामध्ये गदा आणि एकामध्ये कमळाचे फूल आहे. डोक्यावर सोन्याचा मुकुट आहे. लोक देवाभोवती फिरतात आणि त्यांना फुले व तुळशीची पाने देतात. चांदीच्या प्लेट्स फ्रेमवर आच्छादित आहेत. मंदिराच्या छतावर उत्तम मौल्यवान झूमर लटकलेले आहेत. एका बाजूला माथ्यावर जाण्यासाठी जिना आहे. पहिल्या मजल्यावर अंबादेवीची मूर्ती आहे. अशी सात मजले असून एकूण मंदिर शंभर आणि चाळीस फूट उंच आहे.

परिक्रमा

रणछोडजींच्या दर्शना नंतर मंदिर परिक्रमा केली जाते. मंदिराची भिंत दुहेरी आहे. दोन भिंतींमध्ये इतकी जागा आहे की माणूस फिट बसू शकतो. हा परिक्रमा करण्याचा मार्ग आहे. रणछोडजींच्या मंदिरासमोरील शंभर फूट उंच जगमोहन आहे. यात पाच मजले असून ६० खांब आहेत. रणछोडजी नंतर येथे परिक्रमा केली जाते. त्याच्या भिंतीही दुहेरी आहेत.

दुर्वासा आणि त्रिविक्रम मंदिर

दक्षिणेकडील बाजूला दोन मंदिरे आहेत. दुर्वासाजींपैकी एक आणि त्रिविक्रमजींच्या दुसऱ्या मंदिराला टीकमजी म्हणतात. त्यांचे मंदिरही सजलेले आहे. मूर्ती अतिशय चित्तथरारक आहे आणि कपडे व दागिने मौल्यवान आहेत. त्रिविक्रमजीच्या मंदिरास भेट दिल्यानंतर, प्रधुमानजींच्या दर्शनासाठी यात्रेकरू या कुशेश्वराच्या देवळात जातात. मंदिरात एक प्रचंड तळघर आहे. यात शिवांचा लिंग आणि पार्वतीचा पुतळा आहे.

कुशेश्वर मंदिर

कुशेश्वर शिव मंदिराच्या दक्षिणेकडे सहा मंदिरे आहेत. त्यापैकी अंबाजी आणि देवकी मातांची मंदिरे विशेष आहेत. रणछोडजी मंदिराजवळ राधा, रुक्मिणी, सत्यभामा आणि जाम्बुवंतीची छोटी मंदिरे आहेत. त्यांच्या दक्षिणेला भंडारा आहे आणि भंडाराच्या दक्षिणेस शारदा-मठ आहे.

शारदा मठ

शारदा मठ आदि गुरू शंकराचार्यांनी बांधले होते. त्याने संपूर्ण देशाच्या चार कोपऱ्यात चार मठ बांधले होते. त्यातील एक शारदा-मठ आहे. परंपरेने आजही शंकराचार्य मठाचे राज्यकर्ता आहेत. भारतात सनातन धर्माचे अनुयायी शंकराचार्यांचा आदर करतात. रणछोडजीच्या मंदिरापासून द्वारका शहराची परिक्रमा सुरू होते. प्रथम थेट गोमतीच्या किनाऱ्यावर जा. गोमतीच्या नऊ घाटांवर बरीच मंदिरे आहेत. संवलियाजीचे मंदिर, गोवर्धननाथजींचे मंदिर, महाप्रभुजींचे बैठक.

हनुमान मंदिर

पुढे वासुदेव घाटावर हनुमानजी मंदिर आहे. शेवटी संगम घाट आहे. येथे गोमती समुद्राला भेटते. या संगमावर संगम-नारायणजींचे मोठे मंदिर आहे.

चक्र तीर्थ

संगम-घाटाच्या उत्तरेस समुद्राच्या वरच्या बाजूला एक घाट आहे. त्याला चक्र तीर्थ म्हणतात. या जवळच रत्नेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. याच्या पुढे सिद्धनाथ महादेवजी आहेत, पुढे एक कुंड आहे, ज्याला 'ज्ञान-कुंड' म्हणतात. याच्या पुढे जुनिराम बारी आहे, तेथे राम, लक्ष्मण आणि सीतेची मूर्ती आहे. यानंतर आणखी एक राम मंदिर आहे, जे नवीन आहे. यानंतर एक विहिर आहे, ज्यास सौमित्रि बाली म्हणतात म्हणजे लक्ष्मणजींचे भावजी. या नंतर काली मातेची आणि आशापुरी मातेची मूर्ती आहे.

कैलास कुंड

पुढे प्रवास केल्यास प्रवासी कैलास कुंडला पोहोचतात. या तलावाचे पाणी गुलाबी रंगाचे आहे. कैलासकुंडच्या पुढे सूर्यनारायणाचे मंदिर आहे. त्यांच्या पुढे, द्वारका शहराचा पूर्वेकडील दरवाजा आहे. या दाराच्या बाहेर जय आणि विजयची मूर्ती आहे. जय आणि विजय हे वैकुंठातील देवाच्या महालाचे रक्षक आहेत. येथेसुद्धा ते द्वारकाच्या दाराशी उभे राहून त्याची काळजी घेतात. येथून पुन्हा प्रवासी निष्पाप तलावावर पोहोचतात आणि या रस्त्याची मंदिरे पाहून रणछोडजीच्या मंदिरात पोहोचतात. येथे कठोर परिश्रम संपतात. ही खरी द्वारका आहे. यापासून वीस मैलांच्या पुढे कच्छच्या आखाती देशातील एक लहान बेट आहे. त्यावर बेट-द्वारका स्थायिक झाला आहे. गोमती द्वारकाची तीर्थयात्रा केल्यानंतर प्रवासी बेट-द्वारकाला जातात. द्वारकाची तीर्थयात्रा बेट-द्वारका भेटीशिवाय पूर्ण होत नाही. बेट-द्वारका येथे पाण्यामधून जावे लागते.

गोपी तलाव

जमिनीवरून जाताना गोपी-तालाव तेरा मैल पुढे आहे. येथील आसपासची जमीन पिवळी आहे. तलावाच्या आतून फक्त रंगीत माती येते. ते या मातीला गोपीचंदन म्हणतात. येथे बरेच मोर आहेत. गोपी तालावाच्या तीन मैलांच्या पुढे नागेश्वर नावाचे शिव आणि पार्वतीचे एक छोटेसे मंदिर आहे. प्रवासी देखील या ठिकाणी भेट देतात असे म्हणतात की भगवान श्रीकृष्ण आपल्या कुटुंबातील सदस्यांसह बेट-द्वारका नावाच्या या बेटावर जात असत. त्याची लांबी एकूण सात मैलांची आहे. तो खडकाळ आहे. इथे बरीच चांगली आणि मोठी मंदिरे आहेत. तेथे बरेच तलाव आहेत. बरीच स्टोर्स आहेत. धर्मशाळा आहेत आणि सद्वर्त आहेत. मंदिरे आणि समुद्रावर फिरणे खूप चांगले आहे.

बेट-द्वारका

बेट-द्वारका ही अशी जागा आहे जिथे भगवान श्रीकृष्णाने आपल्या प्रिय भगत नरसीची हुंडी भरली होती. बेट-द्वारका बेटाच्या पूर्वेकडील बाजूला हनुमानजीचे एक मोठे मंदिर आहे. म्हणूनच या उंच टेकडीला हनुमानाची टेकडी असे म्हणतात. पुढे जाताना गोमती-द्वारका प्रमाणे इथेही खूप मोठी सीमा भिंत आहे. या खोल्यात पाच मोठे राजवाडे आहेत. ही दोन मजली आणि तीन मजली आहे. पहिला आणि सर्वात मोठा राजवाडा श्री कृष्णाचा राजवाडा आहे. त्याच्या दक्षिणेस सत्यभामा आणि जांबावतीचे महल आहेत. उत्तरेस रुक्मिणी आणि राधाचे वाडे आहेत. या पाच वाड्यांची सजावट अशी आहे की डोळे चमकू लागतात. या मंदिरात चांदीच्या अंगठ्या भिंती आणि चौकटीवर ठेवल्या आहेत. भगवान श्रीकृष्ण व त्यांची मूर्ती आणि चार राण्यांच्या सिंहासनावर चांदीच्या आहेत. मूर्तींची सजावट खूप मोलाची आहे. हिरे, मोती आणि सोन्याचे दागिने त्यांनी परिधान केले आहेत. खरोखरच्या जरीच्या कापडाने ते सजलेले आहेत.

चौरासी धुना

द्वारका बेटावरील भगवान द्वारकाधीशच्या मंदिरापासून ७ किमी अंतरावर, चौरासी धुना नावाचे एक प्राचीन आणि ऐतिहासिक तीर्थक्षेत्र आहे. श्री. महंत रघुमुणी यांच्या मते, उदासीन पंथाचे सुप्रसिद्ध संत आणि प्रख्यात इतिहास लेखक, निर्वाण थडा तीर्थ, श्री पंचायती आखाडाचे पिठाधीश्वर श्री महंत रघुमानी जी यांच्या मतानुसार ब्रह्माजीचे चार मानसिक पुत्र सनक, सनदक, सनतकुमार आणि सनातन यांनी ब्रह्माच्या रचनेचे उल्लंघन केले आणि उदासीन पंथाची स्थापना केली आणि जगातील विविध ठिकाणी भेट देताना द्वारकेला आले. त्यांचे अनुयायी म्हणून त्याच्याबरोबर इतर ऐंशी संत होते. अशा प्रकारे, ८ संतकुमार आणि उदासीन संतांचे ८० अनुयायी जोडून ८४ची संख्या पूर्ण केली जाते. या दैवी दिव्य उदासीन संतांनी येथे चारशे धुके स्थापन करून ध्यान व तपस्या केल्या, आणि ब्रह्माजींना प्रत्येक धुराचा महिमा सांगितले आणि ऐंशी-चार सूरांच्या रूपात चौरासी लाख (प्रकार) योनीया बनवण्याचे प्रतिकात्मक उपदेश दिले. या कारणास्तव, चौरासी धुना या नावाने हे स्थान जगात प्रसिद्ध झाले.

कालांतराने, उदासीन संप्रदायाचे शेवटचे आचार्य, जगतगुरू उदासिनाचार्य श्री चंद्र भगवान या ठिकाणी आले आणि सनकादिक ऋषींनी स्थापन केलेल्या चौरासी धुनांना पुन्हा जागृत केले आणि उदासीन पंथांचे तीर्थ म्हणून पुनर्स्थापित केले. हे स्थान अद्यापही उदासीन पंथात आहे आणि उदासीन संत तेथे आहेत. भेट देणाऱ्या प्रवासी, भक्त आणि संतांच्या राहण्याची व्यवस्था, भोजन वगैरे व्यवस्था चौरासीसा धुना उदासीन आश्रमातून निः शुल्क केली जाते. द्वारकाला भेट देण्यासाठी येणारे प्रवासी नक्कीच चौरासी धुना तीर्थ पाहण्यासाठी जातात. अशी संकल्पना आहे की एखाद्या माणसाचे चौर्यांशी लाख धुनी कापले जाते, म्हणजेच त्याला चौर्याऐंशी लाख योनीमध्ये भटकण्याची गरज नाही आणि तो मुक्त होतो.

रणछोडजी मंदिर

रणछोडजींच्या मंदिराचे वरचे मजले पाहण्यासारखे आहेत. देवाचा सेझ येथे आहे. झोका आहे. खेळायला एक चौपड आहे. भिंती मोठ्या आरशांनी व्यापलेल्या आहेत. या पाच मंदिरात त्यांचे स्वतंत्र स्टोअर आहेत. मंदिरांचे दरवाजे सकाळी उघडतात. बारा वाजता बंद होते, मग ते चार वाजता उघडेल आणि रात्री नऊ वाजेपर्यंत खुले राहतात. या चार विशेष मंदिरांव्यतिरिक्त या सीमेच्या भिंतीच्या आत आणखी बरीच मंदिरे आहेत. प्रद्युम्नजी, टीकमजी, पुरुषोत्तमजी, देवकी माता, माधवजी अंबाजी आणि गरुडजी ही मंदिरे आहेत. याखेरीज साक्षी-गोपाळ, लक्ष्मीनारायण आणि गोवर्धननाथजीची मंदिरे आहेत. ही सर्व मंदिरेही अतिशय सुशोभित केलेली आहेत. यामध्ये बऱ्याच ठिकाणी सोन्या-चांदीचे काम आहे.

बेट-द्वारका येथे अनेक तलाव आहेत . रणछोड तालाब, रत्न-तालाब, कचोरी-तालाब आणि शंख-तालाब. त्यापैकी रणछोड तलाव सर्वात मोठा आहे. त्याचे जिना दगडाचे आहे. घाट प्रत्येक ठिकाणी आंघोळीसाठी बांधलेले आहे. या तलावाच्या आजूबाजूला बरीच मंदिरे आहेत. यापैकी मुरली मनोहर, नीलकंठ महादेव, रामचंद्रजी आणि शंख-नारायण यांची मंदिरे खास आहेत. लोक या तलावामध्ये स्नान करतात आणि मंदिरात फुले देतात.

शंख तलाव

शंख-तलाव रणछोड मंदिरापासून दीड मैल अंतरावर आहे. या ठिकाणी भगवान श्रीकृष्णाने शंख नावाच्या राक्षसाचा वध केला. त्याच्या किनाऱ्यावर शंख नारायण मंदिर आहे. शंख तलावात अंघोळ करून शंख नारायणला भेट दिली की पुण्य मिळते.

बेट-द्वारका येथून समुद्रामार्गे बिरवल बंदरावर जावे लागते. दक्षिणेकडील अडीच मैलांवर चालत जाताना एक गाव पडते, त्याचे नाव सोमनाथ पटल आहे. येथे एक मोठी धर्मशाळा आणि बरीच मंदिरे आहेत. गावापासून पावणे तीन मैल अंतरावर हिरण्य, सरस्वती आणि कपिला या तीन नद्यांचा संगम आहे. या संगमाजवळ श्रीकृष्णाच्या पार्थिवावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले.