श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ

पुणे येथील विद्यापीठ

श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ (एसएनडीटी विद्यापीठ) हे भारतातील एक महिला विद्यापीठ आहे. याची स्थापना महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांनी केली. हे भारतातील पहिले महिला विद्यापीठ आहे. एसएनडीटीची स्थापना पुण्यातली असली तरी त्याचे स्थलांतर मुंबईस होऊन तिथेच खऱ्या विस्ताराला सुरुवात झाली. या विद्यापीठाशी संबंधित सगळी महाविद्यालये ‘एसएनडीटी कॉलेज’ म्हणून ओळखली जाऊ लागली.

डिसेंबर, इ.स. १९१५ साली धोंडो केशव कर्वे यांनी इंडियन सोशल काँग्रेसच्या (भारतीय सामाजिक परिषद) अध्यक्षीय भाषणातून महिला विद्यापीठाची कल्पना सर्वप्रथम मांडली. ३ जून, इ.स. १९१६ रोजी विद्यापीठाची औपचारिक स्थापना झाली. पाच विद्यार्थिनींचा पहिला वर्ग ५ जुलै, इ.स. १९१६ रोजी सुरू होऊन विद्यापीठाच्या कामाला आरंभ झाला. इ.स. १९१६ साली या विद्यापीठाची स्थापना भारतवर्षीय महिला विद्यापीठ (इंडियन विमेन्स युनिव्हर्सिटी) या नावाने झाली. सर विठ्ठलदास ठाकरसींनी या विद्यापीठाला १५ लाख रुपयांची देणगी दिल्यानंतर विद्यापीठाला त्यांच्या आईचे नाव देण्यात आले. १९२० साली विद्यापीठाचे नाव "श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ" असे झाले.

विद्यापीठातर्फे सुरुवातीला जी.ए. (गृहीतागमा) आणि पी.ए. (प्रदेयागमा) अशा दोन पदव्या दिल्या जात असत. इ.स. १९५१ साली या विद्यापीठाला महाराष्ट्र सरकारची मान्यता मिळाली. इ.स. १९९४च्या महाराष्ट्र विद्यापीठ कायद्यात एक वेगळे कलम (क्रमांक १०५) केवळ श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठासाठी आहे. या विद्यापीठास महाराष्ट्रात तसेच इतर कोणत्याही राज्यात आणि केंद्रशासित प्रदेशात महाविद्यालये संलग्नित करता येतात.

कुलगुरू आणि विस्तार

इ.स. १९५२ ते १९५७ या कालावधीत दिवाणबहाद्दुर झवेरी यांनी कुलगुरुपद सांभाळले व यानंतर मात्र एक तप (१९५७ ते १९६९) लेडी ठाकरसींनी. या शेवटच्या बारा वर्षांत १३ नवीन विभागांची/महाविद्यालयांची स्थापना झाली. यात मराठी, चित्रकला हे विभाग मुंबई व पुणे येथे, तसेच नर्सिंग महाविद्यालय, शिक्षणशास्त्र महाविद्यालय, गृहविज्ञान महाविद्यालय ही महत्त्वाची महाविद्यालये होती. अर्थशास्त्र, शिक्षणशास्त्र, ग्रंथपालनशास्त्र, फूड सायन्स अँड न्युट्रिशन अशा पदव्युत्तर विभागांचा समावेशही होता. १९७१ ते १९७५ या काळात आणखी ११ विभागांची भर पडली आणि शिवाय पुण्यात एक शिक्षणशास्त्र महाविद्यालय ही स्थापन झाले.

भारतातील विद्यापीठात अन्यत्र न दिसणारे महिला विद्यापीठाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील शिक्षणशास्त्र विद्याशाखेतील अनेक विभाग आहेत. दोन शिक्षणशास्त्र विभाग, स्पेशल एज्युकेशन, शैक्षणिक तंत्रविज्ञान, मार्गदर्शन आणि समुपदेशन, शैक्षणिक व्यवस्थापन, भाषा अध्यापन, तसेच विद्यापीठ संचालित दोन शिक्षणशास्त्र महाविद्यालये सुद्धा आहेत.

आधुनिक अभ्यासक्रम

इ.स. १९७४ साली डॉ. नीराबेन देसाईंच्या मार्गदर्शनाखाली Research Centre for Women's Studies स्थापन झाले. या केंद्राला आंतरराष्ट्रीय मान्यता आहे.

१९७५ ते १९८५ या दशकात विद्यापीठाने आणखी तेरा नवीन पदव्युत्तर विभाग (त्यामध्ये Communication Media for Children सारखे नावीन्यपूर्ण काम करणारे विभाग आहेत), पॉलिटेक्निक, फार्मसी महाविद्यालय आणि दूरस्थ शिक्षण केंद्र (१९७९) स्थापन झाले.

१९८५ नंतरच्या तीन दशकात बारा नावीन्यपूर्ण विभाग आणि संस्थांची स्थापना झाली. यात व्यवस्थापन संस्था, (मॅनेजमेंट इन्स्टिट्यूट), तंत्रशास्त्र संस्था (इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी) रसायनशास्त्र, भूगोलशास्त्र, समाजकार्य संगणकशास्त्र (कंप्युटर सायन्स) न्यायशास्त्र, ज्वेलरी डिझाइन अशा अनेक संस्था आहेत. त्यांपैकी महर्षि कर्वे मॉडेल कॉलेज फॉर विमेन हे रायगड जिल्ह्यातील श्रीवर्धन येथे २०११ साली स्थापन केलेले महाविद्यालय आहे.. या महाविद्यालयात B.C.A. आणि B.Com हे अभ्यासक्रम चालतात.

२०१२-१३ या वर्षापासून सर्व पदव्युत्तर अभ्यासक्रमात (मास्टर्स डिग्री) इंटर्नशिप आणि संशोधन हे दोन प्रत्येकी आठ क्रेडिट कोर्सेस प्रत्येक विद्यार्थिनीसाठी आवश्यक ठरवले गेले. Internshipमुळे विद्यापीठ ७५०-८०० संस्थांशी जोडले गेले, विद्यार्थिनींना placementच्या अनेक संधी उपलब्ध झाल्या.

दूरस्थ शिक्षण

महर्षी कर्वे यांनी दूरस्थ शिक्षणाचा हा विचार विद्यापीठाच्या स्थापनेपासूनच केला होता. सुप्रसिद्ध अणुशास्त्रज्ञ डॉ. अनिल काकोडकर यांच्या मातोश्री दिवंगत कमलाताई काकोडकर आणि अशा अनेक स्त्रियांनी स्वतःचे घर, संसार, नोकरी, उद्योग सांभाळून दूरस्थ शिक्षण पद्धतीने उच्च शिक्षण घेतले. M.Com. हा ८० क्रेडिटचा अभ्यासक्रम पूर्णतः ऑनलाइन प्रणालीने शिकवला जातो. आता ऑगस्ट २०१५ पासून M.A. in Education हा अभ्यासक्रमही पूर्णतः ऑनलाइन केला जाणार आहे.

शाखा

विद्यापीठाचे मुख्यालय मुंबईला चर्चगेटजवळ आहे. शिवाय त्याच्या मुंबईत जुहू येथे व पुण्यात कर्वे रोडला एक अशा दोन शाखा आहेत. मराठी, गुजराती, हिंदी, उर्दू या चार माध्यमांतून अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थिनी या विद्यापीठाचा फायदा घेतात. एसएनडीटी महिला विद्यापीठाचा विस्तार केवळ महाराष्ट्र राज्यापुरताच मर्यादित नसून तो गुजरात, मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश, बिहार, गोवा आणि आसाम या आणखी सहा राज्यांतही झाला आहे.

पुणे शाखेच्या महाविद्यालयाचे प्राचार्य (क्रमाक्रमाने)

महर्षी कर्वे (पहिले प्राचार्य), डॉ. ना.मा. आठवले, प्रा. वामन मल्हार जोशी, डॉ. कमलाबाई देशपांडे, डॉ. गं.बा. सरदार, डॉ. शरयू बाळ, डॉ. का.शं. केळकर, डॉ. हे.वि. इनामदार, डॉ. क.वि. लोखंडे, डॉ. जी.वाय. शितोळे (इ.स. २०१६मधील प्राचार्य)

विद्यापीठाच्या मुंबईतील दोन आणि पुणे येथील एक अशा तीनही शाखा आता नेटवर्किंगद्वारे जोडल्या गेल्या आहेत. 'महर्षि' असे या व्हर्चुअल प्रायव्हेट नेटवर्किंग (VPN) प्रणालीचे नाव आहे. या VPN वर 'सुसंवाद' हे Intranet Portal (इंट्रानेट पोर्टल) आहे. अजूनही अनेक ॲप्स विकसित करण्याचे काम चालू आहे.

शताब्दीनिमित्त हाती घेतलेले प्रकल्प

२०१५ साली विद्यापीठाचे शताब्दी वर्ष सुरू झाले. त्या शतक महोत्सवानिमित्त विद्यापीठाने अनेक महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घेतले आहेत. एकविसाव्या शतकातील ग्रंथालय म्हणजे नॉलेज सेंटर, नवीन सहा भाषाध्यापन विभागांसह बारा भाषांसाठी भाषाभवन, विज्ञानसंस्था, डिझाइन संस्था, नॅनोटेक्नॉलॉजी संस्था, जनसंप्रेषण (Mass Communication) संस्था, सेंट्रल इक्विपमेंट सुविधा, स्पोर्ट्‌स कॉम्प्लेक्स, महिलांसाठी आंतरराष्ट्रीय वसतीगृह, अतिथीगृह इ. प्रकल्पांसाठी संस्थेची जुळवाजुळ‍व सुरू आहे.

अवांतर माहिती

जुन्या काळात, पुण्याबाहेर असलेल्या या विद्यापीठात किंवा कॉलेजात जाण्यायेण्यासाठी खास शहर बससेवा होती. तिचे एका टर्मचे प्रवासी भाडे २० रुपये आणि ५५ विद्यार्थिनींच्या वसतिगृहात प्रत्येकीला टर्मला ३५ रुपये आकारले जात, अशी माहिती एस.एम. कणगली यांनी त्यांच्या ‘पुण्याचा माहीतगार’ या पुस्तकात दिली आहे.