संगीतातील राग

जनचित्ताचे रंजन कणाऱ्या स्वर आणि वर्ण यांच्या व्वस्थेला हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतात राग असे म्हणतात.

स्वरांचा सुंदर प्रभाव पडतो. शास्त्रीय गायनात अथवा कोणत्याही प्रकारच्या गायनात सुस्वरता, स्वरबद्धता, आरोह, अवरोह, तालबद्धता, नजाकत व रंगत आणावयासाठी करण्यात आलेल्या विशिष्ट सांगीतिक रचनांना संगीतातील राग असे म्हणतात.

प्रस्तावना

रञ्जयति इति राग:| जो श्रोत्यांच्या मनाचे रञ्जन करतो तो राग होय. राग हे थाटातून उत्पन्न झाले आहेत. प्रत्येक थाटाच्या वैशिष्ट्यानुसार त्या त्या रागाची मांडणी केली जाते.

रागगायनाचे समयचक्र

भारतीय शास्त्रीय संगीताचा पाया समयचक्रावर आधारित आहे. विशिष्ट राग गाण्याची एक ठरावीक वेळ सांगितली गेली आहे. राग गायनासाठी ८ प्रहर आहेत. पहाटे, दिवसाच्या प्रथम प्रहरी, दुसऱ्या प्रहरी, दुपारी, रात्रीच्या पहिल्या, दुसऱ्या प्रहरी गावयाचे राग आणि त्यांच्या विशिष्ट वेळा ठरलेल्या आहेत. संधिप्रकाशात गाण्याचे रागही आहेत. प्रात:कालीन आणि सायंकालीन संधिप्रकाश राग वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.

रागाचे स्वरूप

प्रत्येक रागाचे स्वरूप भिन्न असते. रागातील स्वर, त्यातील शुद्ध, कोमल स्वर, त्याचे वादी-संवादी, आरोह-अवरोह, पकड आणि विस्ताराची पद्धत या सर्व गोष्टी प्रत्येक रागासाठी वेगवेगळ्या असतात.

रागात वादी स्वर हा राजाप्रमाणे, संंवादी हा मंंत्र्याप्रमाणे, विवादी स्वर हा शत्रूप्रमाणे तर अनुवादी स्वर हा सेवकाप्रमाणे असतो असे संंगीतशास्त्र मानते.

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील विविध रागांची नावे

• अहिरभैरव
• अल्हैया बिलावल
• अडाणा
• अभोगी
• आसावरी
• कलावती
• काफी
• केदार
• कलिंंगडा
• कौशी कानडा
• खमाज
• खट
• खमाजी दुर्गा
• खंंबावती
• गांंधारी
• गारा
• गुणकली
• गुजरी तोडी
• गौड मल्हार
• गौड सारंंग
• गौरी ( पूर्वी आणि भैरव थाट)
• गोरख कल्याण
• गौड मल्हार
• चंद्रकंस
• चारूकेशी
• चाॅॅंंदनी केदार
• छायानट
• जयंंत मल्हार
• जलधर केदार
• जैत कल्याण
• जौनपुरी
• जोगकंंस
• जयजयवंती
• जोग
• जोगिया
• झिंंझोटी
• तिलक कामोद
• तिलंग
• तोडी
• दरबारी कानडा
• दुर्गा
• देस
• नंंद
• नट मल्हार
• नारायणी
• देसकार
• पटदीप
• पहाडी
• पिलू
• राग पूरिया धनाश्री
• पूरिया कल्याण
• पूर्वी
• बागेश्री
• बिहाग
• बसंंत
• बंंगाल भैरव
• बसंंत बहार
• बिलावल
• बिहाग
• बिलासखानी तोडी
• बैरागी
• भीमपलासी
• भूप
• भैरव
• भैरवी
• भटियार
• भूपाल तोडी
• मल्हार
• मारवा
• मारुबिहाग
• मालकंस
• मियाँ मल्हार
• मधुवंंती
• मधुमाद सारंंग
• मेघमल्हार
• मांंड
• मुलतानी
• यमन
• रागेश्री
• रामकली
• रामदासी मल्हार
• ललित पंंचम
• ललत
• वृंदावनी सारंग
• विभास(भैरव थाट)
• शंकरा
• शिवरंजनी
• श्याम कल्याण
• शुद्ध कल्याण
• शिवमत भैरव
• श्री (राग)
• सारंग
• सोहनी
• सूर मल्हार
• राग हमीर
• हंसध्वनी
• हिंंडोल

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतावरील हिंदी-मराठी पुस्तके

• मधुर स्वरलिपि संग्रह भाग १ ते ३ (हिंदी; लेखक हरिश्चंद्र श्रीवास्तव, २०१४)
• संगीत विशारद (हिंदी; लेखक वसंत; संपादक डाॅ. लक्ष्मीनारायण गर्ग, १९९४)
• संगीत शास्त्र पराग (गॊविंदराव राजुरकर)
• संगीत-सरिता : राग कसे ओळखावेत? (लेखक डाॅ. विठ्ठल श्री ठाकुर २०१६). १२३ राग आणि त्यावर आधारित २६०० हिंदी/मराठी गाणी)

हेही पहा

• १३६ हिंदी पुस्तकांची यादी