जयशंकर प्रसाद

जयशंकर प्रसाद

जयशंकर प्रसाद (३० जानेवारी १८८९ - १५ नोव्हेंबर १९३७) हे हिंदी कवी, नाटककार, कथा लेखक, कादंबरीकार आणि निबंधकार होते. हिंदीच्या छायायुगाच्या चार प्रमुख स्तंभांपैकी ते एक आहेत. त्यांनी हिंदी कवितेमध्ये छायावाद अशा प्रकारे प्रस्थापित केला ज्यातून खरीबोलीच्या काव्यात दुर्मिळ गोडीचा रससिद्ध प्रवाह तर प्रवाहित केलाच, पण जीवनाचे सूक्ष्म आणि व्यापक परिमाण चित्रित करण्याचे सामर्थ्यही त्यांच्यात जमा झाले आणि कामायनीमध्ये पोहोचल्यानंतर ती कविता प्रेरणादायी शक्तिकाव्य ठरली. फॉर्ममध्येही प्रतिष्ठित झाले. नंतरच्या काळात पुरोगामी आणि नवीन काव्यप्रवाहातील प्रमुख समीक्षकांनी त्यांची ही शक्ती मान्य केली आहे. याचा अतिरिक्त परिणाम असा झाला की 'खडीबोली' ही हिंदी कवितेची निर्विवाद सिद्ध भाषा बनली.

आधुनिक हिंदी साहित्याच्या इतिहासात त्यांच्या कार्याचा गौरव अबाधित आहे. कविता, नाटक, कथा आणि कादंबरी या क्षेत्रात एकाच वेळी हिंदीला अभिमानास्पद काम देणारे ते युगप्रवर्तक लेखक होते. निराला, पंत, महादेवी यांच्यासह कवी म्हणून त्यांना छायावादाचे प्रमुख आधारस्तंभ म्हणून ओळखले जाते; नाट्यलेखनात भारतेंदूनंतर, एक वेगळा प्रवाह पेलणारे ते युगप्रवर्तक नाटककार होते, ज्यांची नाटके आजही वाचक वाचतातच, पण त्यांची अर्थपूर्णता आणि नाट्यसंगतीही दिवसेंदिवस वाढत आहे. या दृष्टिकोनातून, वीरेंद्र नारायण, शांता गांधी, सत्येंद्र तनेजा आणि आता सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे महेश आनंद यांनी त्यांचे महत्त्व ओळखण्यात आणि स्थापित करण्यात प्रशंसनीय ऐतिहासिक योगदान दिले आहे. याशिवाय कथा, कादंबरी क्षेत्रातही त्यांनी अनेक अविस्मरणीय कामे दिली. भारतीय दृष्टी आणि हिंदीच्या मांडणीनुसार ते गंभीर निबंध-लेखक म्हणून प्रसिद्ध आहेत. आपल्या विविध निर्मितींद्वारे त्यांनी मानवी करुणेचे आणि भारतीय मनाच्या अनेक वैभवशाली पैलूंचे कलात्मक स्वरूपात उद्घाटन केले आहे.

चरित्र

जयशंकर प्रसाद यांचा जन्म माघ शुक्ल दशमी, संवत १९४६ (त्यानुसार ३० जानेवारी १८९० दिवस-गुरुवार) काशी येथील गोवर्धनसराय येथे झाला. त्यांचे आजोबा बाबू शिवरतन साहू देणगीसाठी प्रसिद्ध होते आणि त्यांचे वडील बाबू देवीप्रसाद सुद्धा देणगी देण्यासाठी तसेच कलाकारांचा आदर करण्यासाठी प्रसिद्ध होते. त्यांना काशीमध्ये खूप आदर होता आणि काशीचे लोक बाबू देवी प्रसादाचे 'हर हर महादेव' ने काशीनरेश नंतर स्वागत करायचे. वयाच्या १५ व्या वर्षी त्यांची आई श्रीमती मुन्नी देवी यांचा १९०५ मध्ये पौष कृष्ण सप्तमीला मृत्यू झाला आणि वयाच्या १७ व्या वर्षी, १९०७ मध्ये भाद्रकृष्ण षष्ठी या दिवशी त्यांचा मोठा भाऊ शंभूरत्न मरण पावला जणू काही पर्वतच होते. प्रसादजींवर त्यांच्या किशोरावस्थेतच संकटे आली होती. कच्चं घर, घरात आधार म्हणून फक्त विधवा वहिनी, दुसरीकडे कुटुंबातील सदस्य आणि कुटुंबाशी संबंधित इतरांची मालमत्ता बळकावण्याचे कारस्थान, या सगळ्याचा त्यांनी संयमाने आणि गांभीर्याने सामना केला.

प्रसादजींचे प्रारंभिक शिक्षण काशी येथील क्वीन्स कॉलेजमध्ये झाले, परंतु हे शिक्षण अल्पकाळ टिकले. सहाव्या इयत्तेपासून तेथे शिक्षण सुरू झाले आणि ते फक्त सातव्या इयत्तेपर्यंतच शिकू शकले. त्यांच्या शिक्षणाची व्यापक व्यवस्था घरीच करण्यात आली होती, जिथे त्यांनी हिंदी आणि संस्कृतचे शिक्षण घेतले. श्री मोहिनीलाल गुप्ता हे प्रसाद जींचे प्रारंभिक शिक्षक होते. ते कवी होते आणि त्यांचे टोपणनाव 'रसमय सिद्ध' होते. शिक्षक म्हणून ते खूप प्रसिद्ध होते. चेतगंजच्या प्राचीन दलहट्टा परिसरात त्यांची स्वतःची छोटी बाल पाठशाळा होती. 'रसमय सिद्ध' जी यांनी प्रसादजींना प्राथमिक शिक्षण दिले आणि हिंदी आणि संस्कृतमध्ये चांगली प्रगती केली. प्रसादजींनी संस्कृतचे सखोल शिक्षण घेतले होते. तीन संस्कृत शिक्षकांची नावे त्यांच्या जवळच्या तीन सुधी व्यक्तींमार्फत सापडली आहेत. डॉ. राजेंद्र नारायण शर्मा यांच्या म्हणण्यानुसार, "चेतगंजच्या तेलियानेच्या पातळ गल्लीत, इटावा येथील एक प्रख्यात विद्वान राहत होते. संस्कृत साहित्यातील त्या ऋषींचे नाव गोपाळबाबा होते. प्रसाद जी यांना संस्कृत साहित्य शिकवण्यासाठी त्यांची निवड करण्यात आली. विनोदशंकर व्यास यांच्या मते "श्री दीनबंधू ब्रह्मचारी त्यांना संस्कृत आणि उपनिषदे शिकवत असत. राय कृष्णदास यांच्या म्हणण्यानुसार, रसमय सिद्धाकडून सूचना मिळाल्यानंतर, "प्रसादजींनी एका विद्वान हरिहर महाराजांकडून संस्कृतचा पुढील अभ्यास केला. ते लहुराबीर परिसरात राहत होते. प्रसादजींचे संस्कृतवरचे प्रेम वाढतच गेले. त्यांनी स्वतः त्याचा चांगला सराव केला होता. नंतर त्यांनी स्व-अभ्यासातून वैदिक संस्कृतवर प्रभुत्व मिळवले. " महामहोपाध्याय पं. देवीप्रसाद शुक्ल कवि-चक्रवर्ती, बनारस हिंदू विद्यापीठातील संस्कृत शिक्षक, यांना प्रसादचे काव्यगुरू मानले जाते.

घरच्या वातावरणामुळे त्यांना सुरुवातीपासूनच साहित्य आणि कलेची आवड होती आणि वयाच्या नवव्या वर्षी त्यांनी 'कलाधर' या नावाने व्रजभाषेत सवैया लिहून 'रसमय सिद्ध' यांना दाखविल्याचे सांगितले जाते. . त्यांनी वेद, इतिहास, पुराणे आणि साहित्य यांचा अतिशय गांभीर्याने अभ्यास केला होता . त्याला बागकाम आणि स्वयंपाकाची आवड होती आणि तो बुद्धिबळपटूही होता. ते नियमित व्यायाम, सात्विक आहार आणि गंभीर स्वभावाचे होते. त्यांची पहिली कविता 'सावक पंचक' १९०६ मध्ये भारतेंदू पत्रिकामध्ये कलाधर नावाने प्रकाशित झाली. ते नित्यनेमाने गीतेचे पठण करायचे, पण त्यांनी संस्कृतमधील गीतेचे केवळ पठण पुरेसे मानले नाही आणि गीतेचा अर्थ जीवनात आत्मसात करणे आवश्यक मानले.

प्रसादजींचा पहिला विवाह १९०९ मध्ये विंध्यवासिनी देवीसोबत झाला. त्यांच्या पत्नीला क्षयरोग झाला होता. १९१६ मध्ये विंध्यवासिनी देवी यांचे निधन झाले. तेव्हापासून त्यांच्या घरात क्षयरोगाचे जंतू शिरले होते. १९१७ मध्ये त्यांनी सरस्वती देवीसोबत दुसरे लग्न केले. त्याच्या दुसऱ्या लग्नानंतर त्याच्या दुसऱ्या पत्नीनेही पहिल्या पत्नीच्या साड्या वगैरे नेसल्या आणि काही काळानंतर तिलाही क्षयरोग झाला आणि इ.स.च्या दोन वर्षांनी बाळंतपणात तिचाही क्षयरोगामुळे मृत्यू झाला. यानंतर त्याला पुन्हा स्थायिक होण्याची इच्छा नव्हती, परंतु अनेकांना समजावून सांगण्यासाठी आणि सर्वात जास्त आपल्या वहिनीचे रोजचे हलाखीचे जीवन सोडवण्यासाठी त्याला लग्न करण्यास भाग पाडले गेले. १९१९ मध्ये त्यांचे तिसरे लग्न कमला देवीसोबत झाले. त्यांचा एकुलता एक मुलगा रत्नशंकर प्रसाद हा तिसऱ्या पत्नीचा मुलगा होता, ज्याचा जन्म सन १९२२ मध्ये झाला होता. प्रसाद जी यांनाही आयुष्याच्या अखेरीस क्षयरोग झाला आणि बराच काळ अॅलोपॅथी व्यतिरिक्त होमिओपॅथिक आणि आयुर्वेदिक औषधांचा अवलंब करूनही या आजारातून सुटका होऊ शकली नाही आणि अखेर १५ नोव्हेंबर रोजी या आजाराने त्यांचे निधन झाले. १९३७ (दिवस-सोमवार) (वय ४७) सकाळी काशी येथे त्यांचे निधन झाले.