वृंदावन
 | या लेखाचे शुद्धलेखन किंवा/आणि मराठी व्याकरण मराठी विकिपीडियासाठी अनुकूल नाही. कृपया लेख तपासून शुद्धलेखन करावे. हा साचा अशुद्धलेखन किंवा/आणि मराठी व्याकरणविषयक चुका आढळल्यास वापरला जातो. |
 | हा लेख/विभाग स्वत:च्या शब्दात विस्तार करण्यास मदत करा. |
|
.jpg)
वृंदावन 
pronunciation (सहाय्य·माहिती)[१] (इंग्रजी: Vrindavan) वृंदावन वा ब्रज[२] म्हणून ओळखले जाते, भारतातील राज्यामध्ये उत्तर प्रदेशातील मथुरा जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक शहर आहे. हे वैष्णव संप्रदायाचे सर्वात पवित्र स्थान आहे. हे स्थित ब्रज भूमी (व्रजमंडल) प्रदेशात आहे आणि हिंदू धर्मानुसार ,भगवान श्रीकृष्णाने त्यांचे बालपणाचे दिवस येथे घालवले.
हे शहर आग्रा-दिल्ली राष्ट्रीय महामार्गावरील (एनएच -४४ ),[१] यमुना नदीच्या तीरावर कृष्णाचे जन्मस्थान ,मथुरापासून सुमारे ११-१२[३] कि.मी. अंतरावर उत्तर-पश्चिम[४] दिशेत आहे.या शहरात राधा आणि कृष्ण यांची पूजा करण्यासाठी समर्पित अनेक मंदिरे आहेत.[१]
एक शहर असून कृष्णाचे बाललीला स्थळ [मराठी शब्द सुचवा] असल्याचे मानले जाते.[५]
व्युत्पत्तिशास्त्र
[संपादन]प्राचीन संस्कृतमध्ये वृंदावन या शहराचे नावाचे अर्थ वृंदाचे उपवने (पवित्र तुळस) आणि वन (अरण्य किंवा उपवने) म्हणजेच वृंदा + वन (तुळशीचे वन) आहे .[१]
भूगोल
[संपादन]वृंदावन हे २७.५८°N ७७.७°E वर स्थित आहे. त्याची सरासरी उंची १७० मीटर (५५७ फूट) आहे.[१]
यमुना नदीच्या पश्चिम तीरावर, मथुरेपासून सुमारे १५ किलोमीटर उत्तरेस [13] आणि दिल्लीपासून १२५ किमी अंतरावर असून यमुना नदी शहरातून वाहते.
इतिहास
[संपादन]वृंदावनला हिंदू संस्कृती आणि इतिहासाशी जोडलेला एक प्राचीन भूतकाळ आहे आणि १६ व्या आणि १७ व्या शतकात मुस्लिम आणि हिंदू सम्राटांमधील स्पष्ट कराराच्या परिणामी त्याची स्थापना झाली, [11] आणि ते फार पूर्वीपासून एक महत्त्वाचे हिंदू तीर्थस्थळ आहे.
समकालीन काळात, अकरा वर्षांचे वल्लभचार्य वृंदावनला भेट देत होते. नंतर, त्यांनी भारतातील तीन तीर्थयात्रा केल्या, ८४ ठिकाणी अनवाणी पायांनी भगवद्गीतेवर प्रवचन दिले. या ८४ ठिकाणांना पुष्टीमार्ग बैठक म्हणून ओळखले जाते आणि तेव्हापासून ती तीर्थस्थळे आहेत. तरीही, ते दरवर्षी चार महिने वृंदावनात राहिले. अशा प्रकारे वृंदावनाने त्यांच्या पुष्टीमार्गाच्या निर्मितीवर मोठा प्रभाव पाडला.
बांके बिहारी मंदिर, वृंदावन
बांके बिहारी मंदिर, वृंदावन
१६ व्या शतकापर्यंत वृंदावनाचे सार कालांतराने हरवले होते, जेव्हा चैतन्य महाप्रभूंनी ते पुन्हा शोधले. १५१५ मध्ये, चैतन्य महाप्रभूंनी कृष्णाच्या जीवनाशी संबंधित हरवलेल्या पवित्र स्थळांचा शोध घेण्याच्या उद्देशाने वृंदावनला भेट दिली. [१२]
गेल्या २५० वर्षांत, वृंदावनातील विस्तीर्ण जंगलांचे शहरीकरण झाले आहे, प्रथम स्थानिक राजांनी आणि अलिकडच्या दशकात अपार्टमेंट डेव्हलपर्सनी. जंगलाचे आच्छादन फक्त काही ठिकाणीच उरले आहे आणि मोर, गायी, माकडे आणि विविध पक्ष्यांच्या प्रजातींसह स्थानिक वन्यजीव जवळजवळ नष्ट झाले आहेत.
लोकसंख्या
[संपादन]२०११ च्या भारतीय जनगणनेनुसार, वृंदावनची एकूण लोकसंख्या ६३,००५ होती, त्यापैकी ३४,७६९ पुरुष आणि २८,२३६ महिला होत्या. ० ते ६ वयोगटातील लोकसंख्या ७,८१८ होती. वृंदावनमध्ये एकूण साक्षर लोकसंख्येची संख्या ४२,९१७ होती, जी लोकसंख्येच्या ६८.११% होती, ज्यामध्ये पुरुष साक्षरता ७३.७% आणि महिला साक्षरता ६१.२% होती. वृंदावनच्या ७+ लोकसंख्येचा प्रभावी साक्षरता दर ७७.८% होता, ज्यामध्ये पुरुष साक्षरता दर ८३.७% आणि महिला साक्षरता दर ७०.३% होता. लिंग गुणोत्तर दर १००० पुरुषांमागे ८१२ महिला आहे. अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींची लोकसंख्या अनुक्रमे ६,२९४ आणि १८ होती. २०११ मध्ये वृंदावनमध्ये ११,६३७ कुटुंबे होती.[2][६]
वृंदावन ब्रजच्या सांस्कृतिक क्षेत्रात आहे.
धार्मिक वारसा
[संपादन]मुख्य लेख: राधा, कृष्ण आणि राधा कृष्ण
[संपादन]वृंदावनात भजन गाणारे इस्कॉन भक्त
वृंदावन हे हिंदू धर्माच्या वैष्णव परंपरेचे एक पवित्र स्थान मानले जाते. असे मानले जाते की कृष्णाने आपल्या बालपणाचा काही भाग या शहरात घालवला. वृंदावनाच्या सभोवतालचे इतर प्रमुख क्षेत्र म्हणजे गोवर्धन, गोकुळ, नांदगाव, बरसाणा, मथुरा आणि भंडीरवन. वृंदावन सोबत, ही सर्व ठिकाणे राधा आणि कृष्ण उपासनेचे केंद्र मानली जातात. राधा कृष्णाचे लाखो भक्त दरवर्षी वृंदावन आणि त्याच्या आसपासच्या भागात अनेक उत्सवांमध्ये सहभागी होण्यासाठी येतात.ब्रज प्रदेशात रहिवाशांनी वापरला जाणारा सामान्य अभिवादन किंवा अभिवादन म्हणजे राधे राधे जो देवी राधाशी संबंधित आहे किंवा हरे कृष्ण जो कृष्णाशी संबंधित आहे. कृष्णाचे भक्त मानतात की तो दररोज रात्री राधेची पूजा करण्यासाठी शहरात येतो.
मंदिरे
[संपादन]रंगनाथजी मंदिर, वृंदावन
राधा कृष्णाची भूमी असलेल्या वृंदावनमध्ये सुमारे ५५०० मंदिरे आहेत जी त्यांच्या दिव्य विलासाचे प्रदर्शन करण्यासाठी त्यांना समर्पित आहेत. [२३][२४] काही महत्त्वाची तीर्थस्थळे आहेत[७] -
कालिदह घाटाजवळील श्री राधा मदन मोहन मंदिर, मुल्तानच्या कपूर राम दास यांनी बांधले होते. वृंदावनातील सर्वात जुन्या मंदिरांपैकी एक, ते चैतन्य महाप्रभूंशी जवळून संबंधित आहे. औरंगजेबाच्या राजवटीत मदन गोपाळची मूळ देवता मंदिरातून राजस्थानातील करौली येथे सुरक्षित ठेवण्यासाठी हलवण्यात आली होती. आज, मंदिरात मूळ (देवतेची) प्रतिकृती पूजा केली जाते
गोपाल भट्ट गोस्वामींच्या विनंतीवरून बांधलेले श्री राधा रमण मंदिर आणि राधासोबत राधा रमण म्हणून कृष्णाची शालिग्राम देवता आहे. [८]
बांके बिहारी मंदिर, १८६२ मध्ये बांधले गेले [२७] बांके-बिहारीची प्रतिमा स्वामी हरिदास यांनी निधीवनमध्ये शोधल्यानंतर.
राधा वल्लभ मंदिर हे वृंदावनातील प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे. ते १५८५ मध्ये बांधले गेले आणि लाल वाळूच्या दगडांपासून बनलेले पहिले मंदिर होते. [28]
राधा दामोदर मंदिर हे गौडिया वैष्णव मंदिर आहे, जे राधा कृष्णाला समर्पित आहे आणि इ.स. १५४२ मध्ये बांधले गेले.
श्री कृष्ण-बलराम मंदिर रमण-रेती येथे इंटरनॅशनल सोसायटी फॉर कृष्णा कॉन्शसनेस (इस्कॉन) ने बांधले. [30] या मंदिराचे प्रमुख देवता कृष्ण आणि बलराम आहेत, त्यांच्यासोबत राधा-श्यामसुंदर आणि गौर-निताई आहेत. मंदिराशेजारी इस्कॉनचे संस्थापक ए. सी. भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद यांची समाधी आहे, जी शुद्ध पांढऱ्या संगमरवरात बांधली गेली होती.
प्रेम मंदिर हे वृंदावनच्या बाहेरील ५४ एकर जागेवर दैवी प्रेमाला समर्पित एक आध्यात्मिक संकुल आहे. मंदिराची रचना आध्यात्मिक गुरू कृपालु महाराज यांनी स्थापित केली होती. [31] संगमरवरी रचनेतील मुख्य रचना आणि कृष्णाच्या मूर्ती मुख्य मंदिराला व्यापतात.[32]
वृंदावन चंद्रोदय मंदिर हे खजुराहो शैलीच्या स्थापत्यशैलीवर आधारित पारंपारिक गोपुरम असलेल्या आधुनिक भूगर्भीय रचनेत स्थित आहे. हे बंगळुरूमधील इस्कॉन गटांपैकी एकाने बांधले आहे.[33] ₹३०० कोटी (यूएस$३५ दशलक्ष) खर्चाने पूर्ण झाल्यावर ते जगातील सर्वात उंच मंदिर असेल.
श्री रामबाग मंदिर, वृंदावन श्री रामबाग मंदिर हे रामानंदी संप्रदायातील एक मंदिर आहे, जे पहिले आणि सर्वात जुने श्री राम मंदिर आहे. पांढऱ्या वाळूच्या दगडांपासून बनलेले आणि श्री राम दरबाराला समर्पित, हे मंदिर १९३० मध्ये बांधण्यात आले.
संदर्भ यादी
[संपादन]- ^ a b c d e "Vrindavan". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2020-01-10.
- ^ temple, Vrindavan Uttar Pradesh • India Main gate of Banke Bihari; Population 56, Vrindavan Coordinates:Time zone ISTArea • Elevation • 170 mDistrictMathura; 618LanguageHindi. "Vrindavan - New World Encyclopedia". www.newworldencyclopedia.org (इंग्रजी भाषेत). 2020-01-14 रोजी पाहिले.
- ^ "वृन्दावन - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2020-01-14 रोजी पाहिले.
- ^ "वृन्दावन". hi.krishnakosh.org (हिंदी भाषेत). 2020-02-09 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2020-01-14 रोजी पाहिले.
- ^ "Vrindavan A place where love in the air and Radha name glories is everywhere". Hamari Virasat (इंग्रजी भाषेत). 2020-01-14 रोजी पाहिले.
- ^ [www.censusindia.gov.in "Census of India ; Vrindavan"] Check
|url=value (सहाय्य). www.censusindia.gov.in. retrieved on 9 october 2019. 2025-05-30 रोजी पाहिले.|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Anand, D.; Ānanda, Dineśvaralāla, eds. (1992). Krishna, the living god of Braj (1. publ ed.). New Delhi: Abhinav Publ. ISBN 978-81-7017-280-2.
- ^ Temples. University of Alberta Press. 2024-12-31. pp. 26–45. ISBN 978-1-77212-782-9.
- वृंदावनाचा इतिहास Archived 2008-04-29 at the वेबॅक मशीन.
- प्रेम मंदिर वृंदावन Archived 2020-09-20 at the वेबॅक मशीन.
- "Census of India: Vrindavan". www.censusindia.gov.in[५]. Retrieved 9 October 2019.
- ^ चुका उधृत करा:
<ref>चुकीचा कोड;:2नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही - ^ Temples. University of Alberta Press. 2024-12-31. pp. 26–45. ISBN 978-1-77212-782-9.
- ^ SOUTHERN CITY AND TEMPLES. The American University in Cairo Press. 2021-03-09. pp. 139–176.
- ^ "Welcome to HKnetworks". www.salagram.net. 2025-05-30 रोजी पाहिले.
- ^ चुका उधृत करा:
<ref>चुकीचा कोड;:1नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही