प्रत्यंगिरा

 

प्रत्यंगिरा
संस्कृत	प्रत्यङ्गिरा
वाहन	घुबड किंवा सिंह
शस्त्र	त्रिशूळ, डमरू, कपाल, पाश
पती	नृसिंह(विष्णू)
अन्य नावे/ नामांतरे	नरसिंही, अथर्वण भद्रकाली, प्रत्यंगिरा, सिंहमुखी
या देवतेचे अवतार	महादेवी, महालक्ष्मी, चंडी, दुर्गा, कौशिकी, ललिता
या अवताराची मुख्य देवता	लक्ष्मी
नामोल्लेख	देवी भागवत, कालिका पुराण, अथर्ववेद

प्रत्यांगिरा ( Sanskrit: प्रत्यङ्गिरा , IAST: Pratyaṅgirā ), ज्याला अथर्वण भद्रकाली, नरसिंही आणि निकुंबला देखील म्हणतात, ही एक हिंदू देवी आहे जी शाक्त पंथाशी संबंधित आहे. तिचे वर्णन स्त्री ऊर्जा आणि नरसिंहाची पत्नी असे केले जाते. त्रिपुर रहस्यानुसार ती त्रिपुरासुंदरीच्या क्रोधाचे शुद्ध प्रकटीकरण आहे. वेदांमध्ये, प्रत्यांगिराचे प्रतिनिधित्व अथर्वण भद्रकाली, अथर्ववेद आणि जादुई जादूची देवी म्हणून केले जाते. नरसिंही ही सप्तमातृका मातृदेवतांचा भाग आहे.

आख्यायिका

नरसिंहीच्या विविध आख्यायिका सांगणारे अनेक हिंदू ग्रंथ आहेत.

देवी महात्म्यममधील एका कथेत नरसिंही ही सप्तमातृकांपैकी एक होती, किंवा सात मातृदेवतांपैकी एक होती जी देवी महादेवीची रूपे होती. ते असुर शुंभ आणि निशुंभ यांचा पराभव करण्यासाठी एकत्र आले होते, ज्यांनी स्वर्ग जिंकला होता.

अनेक पुराणानुसार, कृतयुगाच्या शेवटी, ब्रह्मांडातून एक तेजस्वी ठिणगी प्रकट झाली आणि त्याचे रूपांतर विपुलासुर नावाच्या दुष्ट राक्षसात झाले. विपुलासुराने अष्टलक्ष्मीचे अनुष्ठान करणाऱ्या आठ ऋषींच्या समूहाला त्रास दिला. यामुळे देवी लक्ष्मी क्रोधित झाली जिने पवित्र कमळाच्या फुलाचे कवच किंवा मजबूत ढालीत रूपांतर केले. ज्या कमळाचे रूपांतर झाले त्यात ५६२ पाकळ्या होत्या असाही उल्लेख आहे. ढाल आठ ऋषींना एक उत्तम संरक्षण प्रदान करते, ज्यामुळे त्यांना कोणताही त्रास न होता पवित्र विधी करता आला. यानंतर महादेवी लक्ष्मीने नरसिंहीचे रूप धारण केले आणि विपुलासुर राक्षसाचा पराभव करून त्याचा वध केला.

प्रति या शब्दाचा अर्थ उलटा आणि अंगिरस म्हणजे हल्ला करणे. अशा प्रकारे, देवी प्रत्यांगिरा ही अशी आहे जी कोणत्याही काळ्या जादूच्या हल्ल्यांना उलट करते. दक्षिण भारतातील मंदिरांमध्ये, तिला अथर्वण भद्रकाली म्हणून देखील गौरवले जाते कारण तिला अथर्ववेदाचे मूर्त स्वरूप मानले जाते.