Jump to content

"मुठा नदी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
→प्रदूषण: अविश्वकोशीय विधान काढले
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
No edit summary
ओळ १८: ओळ १८:
}}
}}
[[चित्र:Mutha_River_Lavharde_Village_near_Temghar_Dam.jpg|इवलेसे|टेमघर धरणाजवळ लव्हार्डे गावातील नदी]]
[[चित्र:Mutha_River_Lavharde_Village_near_Temghar_Dam.jpg|इवलेसे|टेमघर धरणाजवळ लव्हार्डे गावातील नदी]]
'''मुठा नदी''' [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] एक [[नदी]] आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=qxZuAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80&dq=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjm4M_hh9zjAhVDk3AKHTf-BzwQ6AEIKjAA|title=Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara|date=1993|publisher=Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī|language=mr}}</ref> ह्या नदीचा उगम [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] पर्वतरांगेत होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=qxZuAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%89%E0%A4%97%E0%A4%AE&dq=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%89%E0%A4%97%E0%A4%AE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj43YbWidzjAhVMeH0KHXhJBcAQ6AEIMzAB|title=Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara|date=1993|publisher=Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī|language=mr}}</ref> ती [[पूर्व दिशा|पूर्व दिशेला]] वाहते. पुणे शहराच्या पूर्व बाजूस मुठेचा संगम [[मुळा नदी|मुळा नदीशी]] होतो. ही मुळा-मुठा नदी पुढे जाऊन [[तुळापूर]] येथे [[भीमा नदी]]स मिळते.{{संदर्भ हवा}}
'''मुठा नदी''' [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] एक [[नदी]] आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=qxZuAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80&dq=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjm4M_hh9zjAhVDk3AKHTf-BzwQ6AEIKjAA|title=Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara|date=1993|publisher=Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī|language=mr}}</ref> ह्या नदीचा उगम [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] पर्वतरांगेत होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=qxZuAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%89%E0%A4%97%E0%A4%AE&dq=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A0%E0%A4%BE+%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%89%E0%A4%97%E0%A4%AE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj43YbWidzjAhVMeH0KHXhJBcAQ6AEIMzAB|title=Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara|date=1993|publisher=Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī|language=mr}}</ref> ती [[पूर्व दिशा|पूर्व दिशेला]] वाहते. पुणे शहराच्या पूर्व बाजूस मुठेचा संगम [[मुळा नदी|मुळा नदीशी]] होतो. ही मुळा-मुठा नदी पुढे जाऊन अहमदनगर जिल्ह्यात रांजणगाव सांडस येथे [[भीमा नदी]]स मिळते.{{संदर्भ हवा}}


==उगम==
==उगम==
ओळ २५: ओळ २५:


==उगम ते संगम प्रवास==
==उगम ते संगम प्रवास==
मुठा नदी पश्चिम घाटातील [[वेगरे]] ह्या गावी उगम पावते. वेगरे पुण्यापासून पश्चिमेला सुमारे 35 कि. मी. आहे. तेथून लवार्डे, माळे, मुठे, सांगरूण, खडकवासला असा प्रवास करत ती पुणे शहरात येते.
मुठा नदी पश्चिम घाटातील [[वेगरे]] ह्या गावी उगम पावते. वेगरे पुण्यापासून पश्चिमेला सुमारे ३५ कि. मी. आहे. तेथून लवार्डे, माळे, मुठे, सांगरूण, खडकवासला असा प्रवास करत ती पुणे शहरात येते.
खडकवासला धरणाच्या अलिकडे अंबी व मोशी ह्या मुठेच्या उपनद्यांचा संगम होतो व तो एकत्रित प्रवाह मुठेला मिळतो.
खडकवासला धरणाच्या अलिकडे अंबी व मोशी ह्या मुठेच्या उपनद्यांचा संगम होतो व तो एकत्रित प्रवाह मुठेला मिळतो.

पुणे शहरात मुठा मुळा नदीला मिळते, ह्याला जागेला मुळा-मुठा संगम म्हणतात. तेथे संगमेश्वराचे मंदिर व होळकर छत्री आहे. तेथील घाट अहिल्यादेवी होळकर ह्यानी बांधला आहे. मुळा-मुठा नदी म्हणून ही पुढे जाते.
पुणे शहरात मुठा मुळा नदीला मिळते, ह्याला जागेला मुळा-मुठा संगम म्हणतात. तेथे संगमेश्वराचे मंदिर आहे. तेथील घाट अहिल्यादेवी होळकर ह्यानी बांधला आहे. मुळा-मुठा नदी म्हणून ही पुढे जाते.
पुणे जिल्ह्यात शिरूर तालुक्यात, रांजणगाव सांडस येथे मुळा-मुठा भीमा नदीला मिळतात. ही मुळा आणि मुठा ह्या नद्यांचा शेवट आहे कारण इथून पुढे त्या भीमेचा भाग म्हणून वाहतात.
पुणे जिल्ह्यात शिरूर तालुक्यात, रांजणगाव सांडस येथे मुळा-मुठा भीमा नदीला मिळतात. ही मुळा आणि मुठा ह्या नद्यांचा शेवट आहे कारण इथून पुढे त्या भीमेचा भाग म्हणून वाहतात.
भीमा नदी पुढे कर्नाटकात कृष्णा नदीला मिळते. कृष्णा नदी आंध्रप्रदेशात विजयवाडा येथे बंगालच्या उपसागराला मिळते.
भीमा नदी पुढे कर्नाटकात कृष्णा नदीला मिळते. कृष्णा नदी आंध्रप्रदेशात विजयवाडा येथे बंगालच्या उपसागराला मिळते.
ओळ ३६: ओळ ३७:


==ओढे==
==ओढे==
किरकिटवाडी ओढा, कोंढवे-ढावडेच्या ओढा, अम्बिल, नागझरी हे मुठेला मिळणारे काही महत्वाचे ओढे. पूर्वेला नागझरी, पश्चिमेला अम्बिल ओढा व उत्तरेला मुठा अशा ठिकाणी पुणे शहर वसले. दोन नद्यांचा संगम आपल्या संस्कृतीत पवित्र मानला जातो. मुळा-मुठा नदीच्या संगमाजवळची वस्ती, म्हणून पुण्यविषय नावाने ओळखली जाऊ लागली. पुण्यविषय, पुण्यकविषय, पुणेवाडी पुढे पुणे म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
किरकिटवाडी ओढा, कोंढवे-धावडे येथील कुंजाईचा ओढा, अंबिल ओढा, नांदोशी, शिवणे, वारजे, वडगाव बुद्रुक, वडगाव खुर्द येथील ओढे व नागझरी हे मुठेला मिळणारे काही ओढे आहेत. पूर्वेला नागझरी, पश्चिमेला अंबिल ओढा व उत्तरेला मुठा अशा ठिकाणी पुणे शहर वसले. दोन नद्यांचा संगम आपल्या संस्कृतीत पवित्र मानला जातो. मुळा-मुठा नदीच्या संगमाजवळची वस्ती, म्हणून तिचे नाव पुण्यविषय पडले. पुण्यविषय, पुण्यकविषय, पुणेवाडी म्हणून ओळखले जाणारे हे गाव पुढे पुणे म्हणून प्रसिद्ध लागले.
अम्बिल ओढ्यावरच नानासाहेब पेशव्यानी केलेली प्रसिद्ध “कात्रज नळ योजना” होती.
अंबिल ओढ्यावरच नानासाहेब पेशव्यांनी बांधून अंमलात आणलेली प्रसिद्ध “कात्रज नळ योजना” होती. या योजनेचे पाणी नाना फडणविसांच्या वाड्यासमोरच्या नाना हौदात येत असे.

१२ जुलै १९६१ साली पानशेत व [[खडकवासला धरण]] फुटून आलेल्या पूर आला आणि पुणे शहराला जी धरणे पुढे वर्षभर पाणी-पुरवठा करणार ती त्या दिवशी केवळ काही तासात पूर्ण रीकामी झाली. [[पानशेत धरण]] परत बांधावे लागले ज्याचे काम १९७५ मध्ये पूर्ण झाले तर खडकवासला धरणाची दुरुस्ती होऊन १९६५ सालपासून त्यात पाणी साठविणे शक्य झाले. तोपर्यंत पुणे शहराला पाणी पुरवठा करण्यात ह्या ओढ्यानी महत्वपूर्ण भूमिका बजावली होती.{{संदर्भ हवा}}
१२ जुलै १९६१ साली पानशेत व [[खडकवासला धरण]] फुटून आलेल्या पूर आला आणि पुणे शहराला जी धरणे पुढे वर्षभर पाणी-पुरवठा करणार, ती त्या दिवशी केवळ काही तासांत पूर्ण रिकामी झाली. [[पानशेत धरण]] परत बांधावे लागले. हे काम १९७५ मध्ये पूर्ण झाले तर खडकवासला धरणाची दुरुस्ती होऊन १९६५ सालपासून त्यात पाणी साठविणे शक्य झाले. तोपर्यंत पुणे शहराला पाणी पुरवठा करण्यात ह्या ओढ्यांनी मोलाची भूमिका बजावली होती.{{संदर्भ हवा}}


==मुठा नदीवरची धरणे==
==मुठा व तिच्या उपनद्यांवरील धरणे==
* [[टेमघर धरण]] : मुठा नदीवरील हे मध्यम आकाराचे धरण पुणे-लवासा रस्त्यावर आहे.
* [[टेमघर धरण]]
* [[पानशेत धरण]] : हे [[आंबी नदी]]वर आहे.
* [[पानशेत धरण]] : हे [[आंबी नदी]]वर आहे.
* [[वरसगाव धरण]] : हे [[मोसी नदी]]वर आहे.
* [[वरसगाव धरण]] : हे [[मोसी नदी]]वर आहे.
* [[खडकवासला]] येथे मोठे धरण आहे. [[पुणे|पुणे शहराला]] पाण्याचा मुख्य पुरवठा येथून होतो.
* [[खडकवासला]] येथे मुठा नदीवरचे मोठे धरण आहे. [[पुणे|पुणे शहराला]] पाण्याचा मुख्य पुरवठा येथून होतो.


==प्रदूषण==
==प्रदूषण==

१३:१२, ३० जुलै २०१९ ची आवृत्ती

मुठा
पाणलोट क्षेत्रामधील देश महाराष्ट्र
ह्या नदीस मिळते भीमा नदी
धरणे पानशेत धरण, खडकवासला धरण
टेमघर धरणाजवळ लव्हार्डे गावातील नदी

मुठा नदी पुणे जिल्ह्यातील एक नदी आहे.[१] ह्या नदीचा उगम सह्याद्रीच्या पर्वतरांगेत होतो.[२] ती पूर्व दिशेला वाहते. पुणे शहराच्या पूर्व बाजूस मुठेचा संगम मुळा नदीशी होतो. ही मुळा-मुठा नदी पुढे जाऊन अहमदनगर जिल्ह्यात रांजणगाव सांडस येथे भीमा नदीस मिळते.[ संदर्भ हवा ]

उगम

लवासा या गिरिस्थानाकडे जाताना टेमघर धरण लागते. हे मुठेवरचे पहिले धरण आहे. येथून लवासाला जाण्यासाठी डावीकडे वळले की उजवीकडचा दुर्गम कच्चा रस्ता जांभळी गावापासून पुढे निरगुडवाडीला जातो. त्यापुढचा रस्ता मात्र पायी ट्रेकिंग करत जावे असा आहे. साधारण दहा किमी अंतरावर मांडवखडक वस्तीजवळ मुठा नदी सुरू होते. या उगमावरती एक गोमुख बसविलेले आहे.[ संदर्भ हवा ] उगमानंतर काही अंतरावर मुठेचे लहान मुलाप्रमाणे अवखळपणे दुडदुडणारे रुपडे दिसते. नंतर सांगरूणला आंबी नदी मुठेला येऊन मिळते. या जोडनदीला थोड्याच अंतरावर मोसे नदीसुद्धा येऊन मिळते. हा त्रिवेणी संगम आहे.मुठा नदी ही प्राचीन नदी आहे.

उगम ते संगम प्रवास

मुठा नदी पश्चिम घाटातील वेगरे ह्या गावी उगम पावते. वेगरे पुण्यापासून पश्चिमेला सुमारे ३५ कि. मी. आहे. तेथून लवार्डे, माळे, मुठे, सांगरूण, खडकवासला असा प्रवास करत ती पुणे शहरात येते. खडकवासला धरणाच्या अलिकडे अंबी व मोशी ह्या मुठेच्या उपनद्यांचा संगम होतो व तो एकत्रित प्रवाह मुठेला मिळतो.

पुणे शहरात मुठा मुळा नदीला मिळते, ह्याला जागेला मुळा-मुठा संगम म्हणतात. तेथे संगमेश्वराचे मंदिर आहे. तेथील घाट अहिल्यादेवी होळकर ह्यानी बांधला आहे. मुळा-मुठा नदी म्हणून ही पुढे जाते. पुणे जिल्ह्यात शिरूर तालुक्यात, रांजणगाव सांडस येथे मुळा-मुठा भीमा नदीला मिळतात. ही मुळा आणि मुठा ह्या नद्यांचा शेवट आहे कारण इथून पुढे त्या भीमेचा भाग म्हणून वाहतात. भीमा नदी पुढे कर्नाटकात कृष्णा नदीला मिळते. कृष्णा नदी आंध्रप्रदेशात विजयवाडा येथे बंगालच्या उपसागराला मिळते. दख्खनच्या पठाराला पूर्वेकडे उतार असल्याने ह्या भागातील बहुतेक नद्या बंगालच्या उपसागराला मिळतात.[ संदर्भ हवा ]

उपनद्या

मुठा नदीच्या अंबी व मोशी (किंवा मोसे) ह्या दोन उपनद्या आहेत.

ओढे

किरकिटवाडी ओढा, कोंढवे-धावडे येथील कुंजाईचा ओढा, अंबिल ओढा, नांदोशी, शिवणे, वारजे, वडगाव बुद्रुक, वडगाव खुर्द येथील ओढे व नागझरी हे मुठेला मिळणारे काही ओढे आहेत. पूर्वेला नागझरी, पश्चिमेला अंबिल ओढा व उत्तरेला मुठा अशा ठिकाणी पुणे शहर वसले. दोन नद्यांचा संगम आपल्या संस्कृतीत पवित्र मानला जातो. मुळा-मुठा नदीच्या संगमाजवळची वस्ती, म्हणून तिचे नाव पुण्यविषय पडले. पुण्यविषय, पुण्यकविषय, पुणेवाडी म्हणून ओळखले जाणारे हे गाव पुढे पुणे म्हणून प्रसिद्ध लागले. अंबिल ओढ्यावरच नानासाहेब पेशव्यांनी बांधून अंमलात आणलेली प्रसिद्ध “कात्रज नळ योजना” होती. या योजनेचे पाणी नाना फडणविसांच्या वाड्यासमोरच्या नाना हौदात येत असे.

१२ जुलै १९६१ साली पानशेत व खडकवासला धरण फुटून आलेल्या पूर आला आणि पुणे शहराला जी धरणे पुढे वर्षभर पाणी-पुरवठा करणार, ती त्या दिवशी केवळ काही तासांत पूर्ण रिकामी झाली. पानशेत धरण परत बांधावे लागले. हे काम १९७५ मध्ये पूर्ण झाले तर खडकवासला धरणाची दुरुस्ती होऊन १९६५ सालपासून त्यात पाणी साठविणे शक्य झाले. तोपर्यंत पुणे शहराला पाणी पुरवठा करण्यात ह्या ओढ्यांनी मोलाची भूमिका बजावली होती.[ संदर्भ हवा ]

मुठा व तिच्या उपनद्यांवरील धरणे

प्रदूषण

मुठा नदी शिवणे येथे कुंठित झाली आहे. आसपासच्या गावांचा कचरा आणि सांडपाणी त्यात मिसळते. येथून पुढे मुठा शहरात प्रवेश करते. या नदीत झालेल्या प्रचंड प्रदूषणामुळे यातील माशांच्या १२० प्रजातींपैकी फक्त १६ प्रजाती आता शिल्लक आहेत. पुणे शहरात आल्यानंतर या नदीमध्ये केवळ दोन जातीचे मासे आढळतात. [३]

मुठा नदीकाठची गावे

  • मांडवखडक
    After the water is released from the dams, all the debris in the river gets entangled on the low lying bridges or causeways.
    मुठा नदी, पुणे
  • निरगुणवाडी
  • जांभळी
  • सांगरूण
  • शिवणे
  • पुणे

पूल

  • एस.एम.जोशी पूल
  • ओंकारेश्वर पूल (विठ्ठल रामजी शिंदे पूल)
  • जयंतराव टिळक पूल
  • झेड पूल (Z-Bridge)
  • दगडीपूल (डेंगळे पूल)
  • नवा पूल (शिवाजी पूल - Lloyd's Bridge)
  • भिडे पूल
  • म्हात्रे पूल
  • यशवंतराव चव्हाण पूल
  • राजाराम पूल
  • लकडीपूल (संभाजी पूल)
  • वारजे पूल( देहूरोड-कात्रज बाह्यवळण मार्गावर)
  • संगम पूल (रेल्वेचा आणि वाहनांचा). हा मुठेवरचा शेवटचा पूल.
  • आणि शिवाय दुचाकीसाठीचे दोन पूल आणि काही कॉज वे


संदर्भ आणि नोंदी

  1. ^ Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara. Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī. 1993.
  2. ^ Puṇe itihāsa darśana: Puṇe Mahānagara. Bhāratīya Itihāsa Saṅkalana Samitī. 1993.
  3. ^ माशांनीही घेतला निरोप http://online5.esakal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5406624229785723355&SectionId=10&SectionName=पुणे&NewsDate=20160409&Provider=-&NewsTitle=मुठेतील माशांनीही घेतला निरोप Check |दुवा= value (सहाय्य). Missing or empty |title= (सहाय्य)


"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=मुठा_नदी&oldid=1694712" पासून हुडकले