बाल साहित्य

बालसाहित्य म्हणजे मोठ्या माणसांनी लहान मुलांसाठी लिहिलेले वाङ्मय. या वाङ्मयात, राजा-राणी, राजकन्या, पऱ्या, देवदूत, बोलणारे प्राणी, जादुगार, राक्षस आणि सद्गुणी- दुर्गुणी माणसे असतात. असे वाङ्मय लिहिणारे जगात अनेक लेखक होऊन गेले. हॅन्स ख्रिश्चन ॲन्डरसन हा त्या लेखकांतला एक प्रख्यात लेखक. त्याने लिहिलेल्या परीकथांची जगातल्या सर्व भाषांत भाषांतरे झाली आहेत. लेविस कॅरोलचे ’ॲलिस इन्‌ वंडरलॅन्ड, मार्क ट्वेनचे ’टॉम सॉयर’ आणि ’ॲडव्हेन्चर्स ऑफ हकरबरी फिन’, फिलिपा पिअर्सचे ’मिडनाईट गार्डन’, इ. यांशिवाय थोड्या मोठ्या मुलांसाठी हार्डी बॉइज, नॅन्सी ड्‌ऱ्यू, हॅरी पॉटर वगैरे पुस्तके जगप्रसिद्ध आहेत.

मराठीतही बालसाहित्य लिहिणारे अनेक लेखक आहेत. बालसाहित्यात अगदी छोट्या बाळांसाठी बडबडगीते, वाचता येणाऱ्या लहान मुलांसाठी कविता, नीतिकथा, साहसकथा, अन्य गमतीदार कथा, प्रवासवर्णने, आणि कधीकधी छोट्या कादंबऱ्या असतात.

बालसाहित्याला पहिले मुद्रित स्वरूप १८०६ साली मिळाले ते ‘बाळबोध मुक्तावली’च्या रूपाने. इसापनीती, पंचतंत्र, हितोपदेश अशी पुस्तके म्हणजे थेट उपदेश करणाऱ्या बोधकथा होत्या. बालसाहित्याची संकल्पना ही जागतिक स्तरावरची असली तरी भारतामध्ये आणि महाराष्ट्रात बालमानसशास्त्र आणि बालसाहित्य यांचा गांभीर्याने विचार सुरू होण्यास मादाम मॉन्टेसरी यांची १९४४ची पुणे भेट कारणीभूत आहे, असे म्हणतात.

बालसाहित्याचा प्रथम कालखंड हा छत्रे, दामले, ओक, आपटे यांचा मानला जातो. त्यानंतर साने गुरुजी, महादेवशास्त्री जोशी, ना. ह. आपटे, भा. रा भागवत, गंगाधर गाडगीळ, दत्ता टोळ, अमरेंद्र गाडगीळ, राजीव तांबे, शंकर सारडा यांचे योगदान महत्त्वाचे ठरले. सत्तरच्या दशकामध्ये एकत्र कुटुंब पद्धती हळूहळू संपुष्टात येऊ लागल्याने नव्या पिढीला आजी-आजोबांच्या गोष्टी दुष्प्राप्य होऊ लागल्या. काळाची नेमकी गरज म्हणून संस्कारक्षम बालसाहित्याला याच काळात सुगीचे दिवस आले. सत्तरच्या दशकानंतर बालसाहित्याची मागणी वाढून दुर्गा भागवत, पिरोज आनंदकर, सुधा करमरकर, शांता शेळके, लीला भागवत, सरिता पदकी यांची अनेक पुस्तके याच काळात पुढे आली. ऐंशीच्या दशकामध्ये शैलजा काळे या एकट्या लेखिकेची बालसाहित्याची शंभर पुस्तके प्रकाशित झाली होती. भा.रा.भागवतांचीही एकूण पुस्तके साधारणपणे तितकीच असावीत.

काही उल्लेखनीय बालसाहित्यकार आणि त्यांची पुस्तके

प्र.के.अत्रे : कावळ्यांची शाळा
अनिल अवचट : ओरिगामीची गंमत, सरल तरल
वासुदेव गोविंद आपटे : बाल(महा)भारत, बाल विनोदमाला, मनी आणि मोत्या, मुलांचा विविध ज्ञानसंग्रह
विंदा करंदीकर : अडमतडम, परी गं परी, राणीची बाग
शैलजा काळे : आजीच्या गोष्टी, आजीची पत्रं, आनदी आनंद गडे
गिरिजा कीर : इटुकल्या पिटुकल्या गोष्टी, कुमारांच्या साहसकथा, छान छान गोष्टी
भा.द.खेर : आणखी संस्कार-कथा, श्रमाचे मोल आणि इतर संस्कार कथा
साने गुरुजी : गोड गोष्टी (बाग १ ते १०), श्यामची आई (आत्मचरित्रात्मक कादंबरी)
दत्ता टोळ : अंक मोजू या, अच्च्या अन्‌ बच्चा, अट्टी गट्टी फू, अमृतपुत्र विवेकानंद
गो.नी.दांडेकर : आपट्यांचा सदू, गोपाळांचा मेळा, भिल्लवीर कलिं
विजय देवधर : प्राण्यांचा डॉक्टर
मंगेश पाडगावकर : अफाटराव, आता खेळा नाचा, चांदोमामा, झुले बाई झुला
माधुरी पुरंदरे : काकूचे बाळ, चित्रवाचन, झाडं लावणारा माणूस, बाबांच्या मिशा, राधाचं घर, वाचू आनंदे
वसंत बापट : परीच्या राज्यात
भा.रा.भागवत : खजिन्याचा शोध, पिझारोचे थैमान, फस्टर फेणे(संच)
सुभाष वसेकर : पऱ्यांची शाळा, मोगऱ्यांची फुले, समुद्रातील राज्यात राजू, परीचे अश्रू, गाण्यांचे गाव, शंख शिंपले
उत्तम सदाकाळ : आईची माया, वनरानी
एकनाथ आव्हाड : अक्षरांची फुले, आभाळाचा फळा, खरंच सांगतो दोस्तांनो,
कैलास दौंड : माझे गाणे आनंदाचे, जाणिवांची फुले, आई मी पुस्तक होईन.
शांता शेळके : मांजरांचा गाव
भास्कर बडे : अंजीमाय
अनिसा सिकंदर शेख :बालतरंग
नसीम जमादार : नो मेन्स लॅन्ड
निर्मला मठपती: चांदोबाचा झुला, गोड गाणे बाळ गोपाळांसाठी, झेट नावाचे बेट, इंद्रधनुचा गोफ, सात रंग, चांगले शिका, माझे घर, गमतीदार झंपेराव, काव्यरूप श्यामची आई, आनंदाचे गाणे, अनमोल वेळ, विनी, मुलांसाठी उद्बोधक गोष्टी, संस्काराची शिदोरी, संस्कार कथा, दुधात साखर पडली.
आशा पाटील: शूर वीर, बंटीची फजिती, अमृत फळ, पाखरं, मोबाईल दादा, पारस म्हणी.