पर्यावरण चळवळ

पर्यावरणीय चळवळ ही एक सामाजिक चळवळ आहे ज्याचा उद्देश शाश्वत जीवन निर्माण करण्यासाठी नैसर्गिक जगाला हानिकारक पर्यावरणीय पद्धतींपासून संरक्षित करणे आहे. पर्यावरणवादी सार्वजनिक धोरण आणि वैयक्तिक वर्तनातील बदलांद्वारे संसाधनांचे न्याय्य आणि शाश्वत व्यवस्थापन आणि पर्यावरणाच्या कारभाराचा पुरस्कार करतात. इकोसिस्टममध्ये सहभागी (शत्रू नाही) म्हणून मानवतेची ओळख म्हणून, चळवळ पर्यावरणशास्त्र, आरोग्य तसेच मानवी हक्कांवर केंद्रित आहे.

पर्यावरणीय चळवळ ही एक आंतरराष्ट्रीय चळवळ आहे, ज्याचे प्रतिनिधित्व अनेक पर्यावरण संस्थांद्वारे केले जाते, एंटरप्राइजेसपासून ते तळागाळापर्यंत आणि देशानुसार बदलते. त्याचे मोठे सदस्यत्व, भिन्न आणि दृढ विश्वास, आणि कधीकधी सट्टा स्वभावामुळे, पर्यावरण चळवळ नेहमीच त्याच्या ध्येयांमध्ये एकसंध नसते. या चळवळीत सर्वात व्यापकपणे, खाजगी नागरिक, व्यावसायिक, धार्मिक भक्त, राजकारणी, शास्त्रज्ञ, ना-नफा संस्था आणि २० व्या शतकातील माजी विस्कॉन्सिन सेनेटर गेलॉर्ड नेल्सन आणि रॅचेल कार्सन यांसारख्या वैयक्तिक वकिलांचा समावेश आहे.

---

इतिहास

औद्योगिक क्रांतीदरम्यान वातावरणातील धुराच्या प्रदूषणाच्या वाढत्या पातळीला प्रतिसाद म्हणून पर्यावरण चळवळीचा उगम झाला. मोठ्या कारखान्यांचा उदय आणि कोळशाच्या वापरात होणारी प्रचंड वाढ यामुळे औद्योगिक केंद्रांमध्ये वायू प्रदूषणाची अभूतपूर्व पातळी वाढली; १९०० नंतर मोठ्या प्रमाणात औद्योगिक रासायनिक विसर्जनामुळे प्रक्रिया न केलेल्या मानवी कचऱ्याच्या वाढत्या भरात भर पडली. शहरी मध्यमवर्गाच्या वाढत्या राजकीय दबावाखाली, लेब्लँक प्रक्रियेद्वारे दिलेले हानिकारक वायू प्रदूषण (वायू हायड्रोक्लोरिक ऍसिड ) नियंत्रित करण्यासाठी ब्रिटनच्या अल्कली कायद्याच्या रूपात पहिले मोठ्या प्रमाणात, आधुनिक पर्यावरणीय कायदे १८६३ मध्ये पारित करण्यात आले.

१९ व्या शतकाच्या सुरुवातीस पर्यावरणाविषयीची आवड ही रोमँटिक चळवळीचे वैशिष्ट्य होते. कवी विल्यम वर्डस्वर्थ यांनी इंग्लंडच्या लेक डिस्ट्रिक्टमध्ये मोठ्या प्रमाणावर प्रवास केला होता आणि लिहिले होते की ही एक "राष्ट्रीय संपत्ती आहे ज्यामध्ये प्रत्येक माणसाला अधिकार आणि स्वारस्य आहे ज्याला पाहण्याची डोळा आहे आणि आनंद घेण्यासाठी हृदय आहे".

---

संवर्धन चळवळ

आधुनिक संवर्धन चळवळ प्रथम भारतातील जंगलांमध्ये वैज्ञानिक संवर्धन तत्त्वांच्या व्यावहारिक वापराने प्रकट झाली. संवर्धन नैतिकता विकसित होण्यास सुरुवात झाली त्यामध्ये तीन मूलभूत तत्त्वे समाविष्ट आहेत: मानवी क्रियाकलापांनी पर्यावरणाचे नुकसान केले, भविष्यातील पिढ्यांसाठी पर्यावरण राखण्याचे नागरी कर्तव्य होते आणि हे कर्तव्य पार पाडले जावे यासाठी वैज्ञानिक, अनुभवावर आधारित पद्धती लागू केल्या पाहिजेत. जेम्स रानाल्ड मार्टिन या विचारसरणीला चालना देण्यासाठी प्रमुख होते, अनेक वैद्यकीय-स्थानिक अहवाल प्रकाशित करत होते ज्यात मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड आणि निर्जंतुकीकरणामुळे झालेल्या नुकसानाचे प्रमाण प्रदर्शित केले होते आणि वन विभागांच्या स्थापनेद्वारे ब्रिटिश भारतातील वनसंवर्धन उपक्रमांच्या संस्थात्मकीकरणासाठी मोठ्या प्रमाणावर लॉबिंग केले होते. .

मद्रास बोर्ड ऑफ रेव्हेन्यूने १८४२ मध्ये स्थानिक संवर्धनाचे प्रयत्न सुरू केले, अलेक्झांडर गिब्सन, व्यावसायिक वनस्पतिशास्त्रज्ञ, ज्यांनी वैज्ञानिक तत्त्वांवर आधारित वनसंवर्धन कार्यक्रम पद्धतशीरपणे स्वीकारला. जगातील वन व्यवस्थापनाची ही पहिलीच घटना होती. अखेरीस, गव्हर्नर-जनरल लॉर्ड डलहौसी यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारने १८५५ मध्ये जगातील पहिला कायमस्वरूपी आणि मोठ्या प्रमाणात वन संवर्धन कार्यक्रम सुरू केला, हे मॉडेल लवकरच इतर वसाहतींमध्ये तसेच युनायटेड स्टेट्समध्ये पसरले. १८६० मध्ये, विभागाने स्थलांतरित लागवडीच्या वापरावर बंदी घातली. ह्यू क्लेगहॉर्नचे १८६१ चे मॅन्युअल, द फॉरेस्ट्स अँड गार्डन्स ऑफ साउथ इंडिया, हे या विषयावर निश्चित काम बनले आणि उपखंडातील वन सहाय्यकांद्वारे मोठ्या प्रमाणावर वापरले गेले.

डायट्रिच ब्रँडिस १८५६ मध्ये पूर्व बर्मामधील पेगू विभागातील सागवान जंगलांचे अधीक्षक म्हणून ब्रिटिश सेवेत रुजू झाले. त्या काळात बर्माच्या सागवान जंगलांवर अतिरेकी कारेन आदिवासींचे नियंत्रण होते. त्यांनी "तौंग्या" प्रणाली सुरू केली, ज्यामध्ये केरन ग्रामस्थांनी सागवान लागवड साफ करणे, लागवड करणे आणि तण काढणे यासाठी मजूर पुरवले. तसेच, त्यांनी नवीन वन कायदे तयार केले आणि संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था स्थापन करण्यास मदत केली. ब्रँडिस यांनी डेहराडून येथे इम्पीरियल फॉरेस्ट्री स्कूलची स्थापना केली.

---

पर्यावरण संरक्षण संस्थांची निर्मिती

१९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात पहिल्या वन्यजीव संवर्धन संस्थांची निर्मिती झाली. प्राणीशास्त्रज्ञ आल्फ्रेड न्यूटन यांनी १८७२ ते १९०३ दरम्यान देशी प्राण्यांच्या जतनासाठी 'क्लोज-टाइम' स्थापन करण्याच्या इच्छेबद्दल तपासांची मालिका प्रकाशित केली. वीण हंगामात प्राण्यांचे शिकार करण्यापासून संरक्षण करण्यासाठी कायद्यासाठी त्यांनी केलेल्या वकिलीमुळे १८८९ मध्ये प्लुमेज लीग (नंतर रॉयल सोसायटी फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ बर्ड्स) ची स्थापना झाली. फर कपड्यांमध्ये ग्रेट क्रेस्टेड ग्रीब आणि किट्टीवेक स्किन आणि पिसे वापरण्याच्या विरोधात मोहिमेसाठी सोसायटीने निषेध गट म्हणून काम केले. </link> सोसायटीने उपनगरीय मध्यमवर्गीयांकडून वाढता पाठिंबा मिळवला, आणि जगातील पहिला निसर्ग संरक्षण कायदा म्हणून १८६९ मध्ये सागरी पक्षी संरक्षण कायदा पारित करण्यावर प्रभाव टाकला.

तथापि, १८५० ते १९५० या शतकातील बहुतेक काळ, प्राथमिक पर्यावरणीय कारण म्हणजे वायू प्रदूषण कमी करणे. १८९८ मध्ये कोल स्मोक ऍबेटमेंट सोसायटीची स्थापना करण्यात आली आणि ती सर्वात जुनी पर्यावरण एनजीओ बनली. त्याची स्थापना कलाकार सर विल्यम ब्लेक रिचमंड यांनी केली होती, कोळशाच्या धुरामुळे निराश होऊन. जरी याआधी कायद्याचे तुकडे असले तरी, सार्वजनिक आरोग्य कायदा १८५७ नुसार सर्व भट्टी आणि फायरप्लेसने स्वतःचा धूर घेणे आवश्यक होते.

पर्यावरणाच्या वतीने पद्धतशीर आणि सामान्य प्रयत्न केवळ १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात सुरू झाले; हे १८७० च्या दशकात ब्रिटनमधील सुविधा चळवळीतून वाढले, जे औद्योगिकीकरण, शहरांची वाढ आणि खराब होणारे वायू आणि जल प्रदूषण यांची प्रतिक्रिया होती. १८६५ मध्ये कॉमन्स प्रिझर्व्हेशन सोसायटीच्या स्थापनेपासून सुरू झालेल्या या चळवळीने औद्योगिकीकरणाच्या अतिक्रमणांविरुद्ध ग्रामीण संरक्षणाला चालना दिली. रॉबर्ट हंटर, सोसायटीचे सॉलिसिटर, हार्डविक रॉन्सले, ऑक्टाव्हिया हिल आणि जॉन रस्किन यांच्यासोबत खदानींमधून स्लेट वाहून नेण्यासाठी रेल्वेचे बांधकाम रोखण्यासाठी यशस्वी मोहिमेचे नेतृत्व करण्यासाठी काम केले, ज्यामुळे न्यूलँड्स आणि एनरडेलच्या असुरक्षित खोऱ्यांचा नाश झाला असता. या यशामुळे लेक डिस्ट्रिक्ट डिफेन्स सोसायटीची स्थापना झाली (नंतर ते लेक डिस्ट्रिक्टचे मित्र बनले).

१८९३ मध्ये हिल, हंटर आणि रॉनस्ले यांनी देशभरातील पर्यावरण संवर्धनाच्या प्रयत्नांना समन्वयित करण्यासाठी राष्ट्रीय संस्था स्थापन करण्याचे मान्य केले, " नॅशनल ट्रस्ट फॉर प्लेसेस ऑफ हिस्टोरिक इंटरेस्ट ऑर नॅचरल ब्युटी " चे औपचारिक उद्घाटन १८९४ मध्ये झाले. संस्थेला १९०७ च्या नॅशनल ट्रस्ट बिलाद्वारे सुरक्षित पाया मिळाला, ज्याने ट्रस्टला वैधानिक महामंडळाचा दर्जा दिला. आणि विधेयक ऑगस्ट १९०७ मध्ये मंजूर झाले.

आधुनिक पर्यावरणवादाच्या रोमँटिक आदर्शाची अपेक्षा करणारी सुरुवातीची "बॅक-टू-नेचर" चळवळ, जॉन रस्किन, विल्यम मॉरिस आणि एडवर्ड कारपेंटर यांसारख्या बुद्धिजीवींनी वकिली केली होती, जे सर्व उपभोक्तावाद, प्रदूषण आणि इतर क्रियाकलापांच्या विरोधात होते ज्यांना हानिकारक होते. नैसर्गिक जग. ही चळवळ औद्योगिक शहरांच्या शहरी परिस्थितीची प्रतिक्रिया होती, जेथे स्वच्छता भयंकर होती, प्रदूषण पातळी असह्य होती आणि घरे अत्यंत अरुंद होती. आदर्शवाद्यांनी ग्रामीण जीवनाला पौराणिक यूटोपिया म्हणून चॅम्पियन केले आणि त्याकडे परत जाण्याचा पुरस्कार केला. जॉन रस्किन यांनी असा युक्तिवाद केला की लोकांनी "इंग्रजी जमिनीच्या छोट्याशा तुकड्यावर, सुंदर, शांत आणि फलदायी, परत यावे. त्यावर आमच्याकडे वाफेची इंजिने नसतील ...आमच्याकडे भरपूर फुले आणि भाज्या असतील ... आमच्याकडे थोडे संगीत असेल. आणि मुलं त्यावर नाचायला आणि गाणं शिकतील."

मॉरिस नृत्य आणि मेपोलसह "उत्पादनाचा कलंक किंवा कृत्रिमतेचा नाश" न करता, लहान सहकारी शेतांच्या स्थापनेतील व्यावहारिक उपक्रमांचाही प्रयत्न केला गेला आणि जुन्या ग्रामीण परंपरांना उत्साहाने पुनरुज्जीवित केले गेले.

युनायटेड स्टेट्समधील चळवळ १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, पश्चिमेकडील नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करण्याच्या चिंतेने सुरू झाली, जॉन मुइर आणि हेन्री डेव्हिड थोरो यांसारख्या व्यक्तींनी महत्त्वपूर्ण तात्विक योगदान दिले. थोरोला निसर्गाशी लोकांच्या नातेसंबंधात रस होता आणि साध्या जीवनात निसर्गाच्या जवळ राहून त्यांनी याचा अभ्यास केला. त्यांनी आपले अनुभव वॉल्डन या पुस्तकात प्रकाशित केले, ज्यात असा युक्तिवाद आहे की लोकांनी निसर्गाशी जवळीक साधली पाहिजे. मुइरला निसर्गाच्या जन्मजात हक्कावर विश्वास बसला, विशेषतः योसेमाइट व्हॅलीमध्ये हायकिंगमध्ये वेळ घालवल्यानंतर आणि पर्यावरण आणि भूविज्ञान या दोन्हींचा अभ्यास केल्यानंतर. योसेमाइट नॅशनल पार्क तयार करण्यासाठी त्यांनी काँग्रेसमध्ये यशस्वीपणे लॉबिंग केले आणि १८९२ मध्ये सिएरा क्लबची स्थापना केली. संवर्धनवादी तत्त्वे तसेच निसर्गाच्या अंगभूत अधिकारावरील विश्वास आधुनिक पर्यावरणवादाचा पाया बनला होता. तथापि, अमेरिकेतील सुरुवातीची चळवळ विरोधाभासाने विकसित झाली; जॉन मुइर सारख्या संरक्षकांना जमीन आणि निसर्ग स्वतःच्या फायद्यासाठी बाजूला ठेवायचा होता आणि गिफर्ड पिंचॉट (१९०५ ते १९१० या कालावधीत यूएस वन सेवेचे पहिले प्रमुख म्हणून नियुक्त) सारख्या संरक्षकांना मानवी वापरासाठी नैसर्गिक संसाधनांचे व्यवस्थापन करायचे होते.

---

संदर्भ