नक्षत्र

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी
सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी

आकाशातले काही विशिष्ट तारकासमूह नक्षत्र ह्या नावाने ओळखले जातात. नक्षत्रांची यादी अथर्ववेद, तैत्तरीय संहिता, शतपथ ब्राह्मण यांत दिली आहे.

चंद्र आकाशात ज्या दीर्घ वर्तुळ मार्गातून भ्रमण करताना दिसतो त्या मार्गाला क्रांतिवृत्त म्हणतात. क्रांतिवृत्ताचे सत्तावीस समान भाग कल्पिले आहेत. त्यांतील प्रत्येकात येणाऱ्या एकेका तारकापुंजाला नक्षत्र म्हणतात. अशी एकूण २७ नक्षत्रे आहेत. म्हणून प्रत्येक नक्षत्राने क्रांतिवृत्तावर व्यापलेली जागा (३६० अंश भागिले २७ = १३° २०′) १३ अंश २० कला असते. प्रत्येक नक्षत्र हा परत ४ पदां मध्ये भागला गेला आहे.

आकाशात नक्षत्रांशिवाय इतरही अनेक तारकासमूह आहेत.

यादी[संपादन]

# नाव फलज्योतिष्यान्वये देवता पाश्चात्त्य नाव मानचित्र स्थिती पद
पद १ पद २ पद ३ पद ४
अश्विनी
(Ashvinī)
केतू β (बिटा) आणी γ (गामा) मेष तारामंडल ०° – १३° २०′ मेष चु Chu चे Che चो Cho ला La
भरणी
(Bharanī)
शुक्र 35, 39, and 41 Arietis 13AR20-26AR40 ली Li लू Lu ले Le लो Lo
कृत्तिका (Krittikā) रवी Pleiades 26AR40-10TA00 अ A ई I उ U ए E
रोहिणी (Rohinī) चंद्र Aldebaran 10TA00-23TA20 ओ O वा Va/Ba वी Vi/Bi वु Vu/Bu
मृगशीर्ष (Mrigashīrsha) मंगळ λ, φ Orionis 23TA40-06GE40
आर्द्रा (Ārdrā) राहू Betelgeuse 06GE40-20GE00
पुनर्वसु (Punarvasu) गुरू/बृहस्पति Castor and Pollux 20GE00-03CA20
पुष्य (Pushya) शनी γ, δ and θ Cancri 03CA20-16CA40
आश्लेषा (Āshleshā) बुध δ, ε, η, ρ, and σ Hydrae 16CA40-30CA500
१० मघा (Maghā) केतू Regulus 00LE00-13LE20
११ (11) पूर्वाफाल्गुनी (Pūrva Phalgunī) शुक्र δ and θ Leonis 13LE20-26LE40
१२ (12) उत्तराफाल्गुनी (Uttara Phalgunī) रवी Denebola 26LE40-10VI00
१३ (13) हस्त (Hasta) चंद्र α, β, γ, δ and ε Corvi 10VI00-23VI20
१४ (14) चित्रा (Chitrā) मंगळ Spica 23VI20-06LI40
१५ (15) स्वाती (Svātī) राहू Arcturus 06LI40-20LI00
१६ (16) विशाखा (Vishākhā) गुरू/बृहस्पति α, β, γ and ι Librae 20LI00-03SC20
१७ (17) अनुराधा (Anurādhā) शनी β, δ and π Scorpionis 03SC20-16SC40
१८ (18) ज्येष्ठा (Jyeshtha) बुध α, σ, and τ Scorpionis 16SC40-30SC00
१९ (19) मूळ (Mūla) केतू ε, ζ, η, θ, ι, κ, λ, μ and ν Scorpionis 00SG00-13SG20
२० (20) पूर्वाषाढा (Pūrva Ashādhā) शुक्र δ and ε Sagittarii 13SG20-26SG40
२१ (21) उत्तराषाढा (Uttara Ashādhā) रवी ζ and σ Sagittarii 26SG40-10CP00
२२ (22) श्रवण (Shravana) चंद्र α, β and γ Aquilae 10CP00-23CP20
२३ (23) धनिष्ठा (Shravishthā) or Dhanisthā मंगळ α to δ Delphinus 23CP20-06AQ40
२४ (24) शतभिषा (Shatabhisha) राहू γ Aquarii 06AQ40-20AQ00
२५ (25) पूर्वाभाद्रपदा (Pūrva Bhādrapadā) गुरू/बृहस्पति α and β Pegasi 20AQ00-03PI20
२६ (26) उत्तराभाद्रपदा (Uttara Bhādrapadā) शनी γ Pegasi and α Andromedae 03PI20-16PI40
२७ (27) रेवती (Revatī) बुध ζ Piscium 16PI40-30PI00

पुण्यामधे "नक्षत्र उद्यान" नावाचे एक उद्यान कोथरूडमध्ये आहे.

२८वे नक्षत्र[संपादन]

तैत्तिरीय संहितेत आणि अथर्ववेदात २८ नक्षत्रांचा उल्लेख आहे. त्यांमध्ये अभिजित हे २८ वे नक्षत्र आहे. परंतु कालांतराने हे नक्षत्र क्रांतिवृत्तावरून बाजूला सरकले, म्हणूनच आज केवळ २७ नक्षत्रे मानली जातात. अभिजित नक्षत्र हे उत्तराषाढा आणि श्रवण नक्षत्र यांच्यादरम्यान आहे. उत्तराषाढाचा शेवटचा एक चरण व श्रावणाचा आरंभीचा एक चरण मिळून अभिजित नक्षत्र होते.

त्रिपाद नक्षत्रे [१][संपादन]

कृत्तिका, पुनर्वसु, उत्तरा फाल्गुनी, विशाखा, उत्तराषाढा व पूर्वाभाद्रपदा या नक्षत्रांना त्रिपाद नक्षत्रे असे म्हणतात.[२]

पंचक नक्षत्रे [१][संपादन]

धनिष्ठा नक्षत्राचे ३रे आणि ४थे चरण, शततारका, पूर्वाभाद्रपदा, उत्तराभाद्रपदा व रेवती या नक्षत्रांना पंचक नक्षत्रे असे म्हणतात.[२]

भारतीय ज्योतिषशास्त्रानुसार एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूच्या वेळेस जर त्रिपाद किंवा पंचक नक्षत्र लागलेले असेल तर या नक्षत्राचे दोष लागू नये म्हणून अग्नीदाह करताना पुत्तलविधी केला जातो. किंवा सुतकाचे दिवस संपल्या नंतर, म्हणजेच ११ व्या दिवशी त्रिपाद नक्षत्र / पंचक नक्षत्र शांती केली जाते.[२]

पुस्तके[संपादन]

  1. ^ a b "पंचक के शुभ नक्षत्र और शुभ फल, जानिए..." हिंदी वेब दुनिया. ३ डिसेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  2. ^ a b c "पंचक (Panchak) - क्या होता है पंचक नक्षत्र, कब लगता है पंचक और प्रभाव". astroswamig.com. ३ डिसेंबर २०२२ रोजी पाहिले.