दक्ष प्रजापति

हिंदू पौराणिक साहित्यानुसार दक्ष प्राचेतस (मराठी लेखनभेद: दक्ष प्राचेतस प्रजापती;) हा चाक्षुष मन्वंतरातील सृष्टी निर्मिणारा प्रजापति व ऋषी होता. 'प्रचेतस्' या समूहनामाने ओळखल्या जाणाऱ्या दहा ऋषींचा व कंडु ॠषीची कन्या मारिषा यांचा हा पुत्र होता. मत्स्य पुराणानुसार याच्या पूर्वीच्या काळी संकल्प, दर्शन व स्पर्श या मार्गांनी प्रजोत्पादन होत असे. या पद्धती बंद करून मैथुनाद्वारे संततिप्राप्तीची नवी परंपरा याने आरंभली.

प्रजावॄद्धी

भागवत पुराणानुसार याने आपल्या मनःसामर्थ्याने संतती निर्मिण्याचे केलेले प्रयत्न निष्फळ ठरले व त्यामुळे त्याने वीर्याद्वारे मैथुनज संतती निर्मिण्याचे ठरवले. त्यासाठी याने विंध्य पर्वताजवळच्या अघमर्षण तीर्थाजवळ तपस्या करून विष्णूस प्रसन्न करवून घेतले. विष्णूने याला पंचजन प्रजापतीची कन्या असिक्री दिली व तिच्यापासून प्रजावृद्धी करण्यास सांगितले.

असिक्रीपासून याला हर्यश्व आदी १,००० पुत्र झाले. मात्र नारदाने त्या पुत्रांना प्रजोत्पादनापासून परावृत्त करून मोक्षमार्गास प्रवृत्त केले. तेव्हा सृष्टीनिर्मितीसाठी दक्ष प्राचेतसाने ६० कन्या उपजवून त्या धर्म, कश्यप, चंद्र आदी ऋषींना दिल्या. यांपैकी कश्यपास दिलेल्या याच्या १३ कन्यांपासून देव, दानव, दैत्य, पर्वत, नाग, पक्षी, आदित्य, अप्सरा व मानव इत्यादी सृष्टीतील व्यक्तिमात्रांची उत्पत्ती झाली.