पर्यावरणशास्त्र
निसर्गामधील सजीव आणि निर्जीव घटकांचा परस्पर संबंध, ह्यांचा ज्या विषयांतर्गत अभ्यास केला जातो तो म्हणजे पर्यावरणशास्त्र होय. पर्यावरणशास्त्र हा अनेक विषयांना स्वतः मध्ये सामावून घेणारा विषय आहे, ज्यामध्ये भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, अभियांत्रिकी, भूगोल ,तंत्रज्ञान , अर्थशास्त्र , समाजशास्त्र, नीतिशास्त्र, इतिहास, कला यांसारख्या अनेक विषयांचा समावेश होतो. दिवसेंदिवस वाढत चाललेली मानवी लोकसंख्या व मानवाच्या वाढत जाणाऱ्या गरजा आणि त्यातून होणारे नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे अतोनात नुकसान यामुळे पर्यावरणाची भरून न येण्याजोगी हानी होत आहे. आपली जीवनशैली बदलून पर्यावरणाकडे पाहण्याचा मानवी दृष्टिकोन बदलण्यासाठी आज या विषयाचे महत्त्व अधोरेखित होत आहे. पर्यावरणशास्त्राविषयी जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे.
पर्यावरण शास्त्र हे आंतरविद्याशाखीय क्षेत्र आहे. यामध्ये भौतिक, जैविक आणि माहिती विज्ञान, इकोलॉजी, जीवशास्त्र, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, वनस्पती विज्ञान, प्राणीशास्त्र, खनिज विज्ञान, समुद्रशास्त्र, मृदा विज्ञान, भूविज्ञान आणि भौतिक भूगोल आणि वातावरणीय विज्ञान ह्यांचे समाकलन होते. पर्यावरणाचा अभ्यास करणे आणि पर्यावरणीय समस्यांचे निराकरण करणे हा ह्या विषयाचा उद्देश आहे. प्रबोधनकाळात पर्यावरण विज्ञानहे नैसर्गिक इतिहास आणि वैद्यकीय क्षेत्रातून उदयास आले.[१] आज ते पर्यावरणीय प्रणालींच्या अभ्यासासाठी एकात्मिक, परिमाणात्मक आणि अंतःविषय दृष्टिकोन प्रदान करतात.[२] ह्याच्या अभ्यासाच्या संबंधित क्षेत्रांमध्ये पर्यावरणीय अभ्यास आणि पर्यावरणीय अभियांत्रिकीचा समावेश आहे. पर्यावरणीय अभ्यासामध्ये मानवी संबंध, समाज आणि पर्यावरणाबद्दलची धोरणे समजून घेण्यासाठी अधिक सामाजिक विज्ञान समाविष्ट केले गेले आहे. पर्यावरण अभियांत्रिकी प्रत्येक बाबतीत पर्यावरणाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी डिझाइन आणि तंत्रज्ञानावर लक्ष केंद्रित करते. पर्यावरणीय शास्त्रज्ञ पृथ्वीच्या प्रक्रियेचे आकलन, पर्यायी उर्जा प्रणाल्यांचे मूल्यांकन, प्रदूषण नियंत्रण व शमन, नैसर्गिक संसाधन व्यवस्थापन आणि जागतिक हवामान बदलांचे परिणाम यासारख्या विषयांवर काम करतात. पर्यावरणीय समस्यांमधे भौतिक, रासायनिक आणि जैविक प्रक्रियेचा परस्पर संवाद असतो. पर्यावरणीय शास्त्रज्ञ पर्यावरणाच्या समस्येच्या विश्लेषणासाठी सिस्टम दृष्टिकोन आणतात. प्रभावी पर्यावरण वैज्ञानिकांच्या मुख्य घटकांमध्ये जागा, वेळ संबंध तसेच क्वांटिटेटिव्ह विश्लेषणाशी संबंधित क्षमता समाविष्ट आहे.
- (अ) जटिल पर्यावरणीय समस्यांचे विश्लेषण करण्यासाठी बहु-शिस्तबद्ध दृष्टिकोनाची आवश्यकता
- (ब) विशिष्ट पर्यावरणीय प्रोटोकॉल आवश्यक असलेल्या पर्यावरणीय कायद्यांचे आगमन यावर आधारित १९६० आणि १९७० च्या दशकात वैज्ञानिक अन्वेषणाचे एक सक्रिय, सक्रिय क्षेत्र म्हणून पर्यावरणशास्त्र अस्तित्वात आले. अन्वेषण आणि
- (क) पर्यावरणाच्या समस्येवर उपाय म्हणून कार्य करण्याची गरज याबद्दल वाढती जनजागृती. या विकासाला चालना देणाऱ्या घटनांमध्ये राचेल कार्सनच्या सिलेंट स्प्रिंग या महत्त्वाच्या पर्यावरणीय समस्यांसह १९६९ सालची सांता बार्बरा तेलाची गळती, आणि क्लीव्हलॅंड, ओहियोच्या कुयाहोगा नदीत "आग पकडणे" यासारख्या पर्यावरणीय विषयाचे सार्वजनिकरित्या प्रसिद्ध होण्याबरोबरच 'साइलेंट स्प्रिंग' []] या पुस्तकाचे प्रकाशनही होते. पर्यावरणीय समस्यांची दृश्यमानता वाढविण्यात आणि अभ्यासाचे हे नवीन क्षेत्र तयार करण्यात त्यांनी मदत केली.
संदर्भ
[संपादन] | हा लेख/विभाग स्वत:च्या शब्दात विस्तार करण्यास मदत करा. |