केंद्रशासित प्रदेश
भारत देशामध्ये २८ राज्यांसह ८ केंद्रशासित प्रदेश आहेत. हे प्रदेश कोणत्याही राज्याचा भाग नसून त्यांचे प्रशासन थेट केंद्र सरकारद्वारे केले जाते. भारताचे राष्ट्रपती प्रत्येक केंद्रशासित प्रदेशासाठी प्रचालकाची नेमणूक करतात.
जम्मू काश्मीर आणि लडाख यांचे विभाजन करून जरी ९ केंद्रशासित प्रदेश झाले होते तरी दमण-दीव आणि दादरा-नगर हवेली या विलानीकरणामुळे पुन्हा ती संख्या ८ झाली आहे.
केंद्रशासित प्रदेश
[संपादन]- अंदमान आणि निकोबार
- चंदिगढ
- दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव
- दिल्ली
- पुडुचेरी
- लक्षद्वीप
- जम्मू आणि काश्मीर
- लडाख
प्रशासन
[संपादन]भारताची संसद संविधानात सुधारणा करण्यासाठी कायदा करू शकते आणि केंद्रशासित प्रदेशासाठी निवडून आलेल्या सदस्यांसह विधानमंडळ आणि मुख्यमंत्री प्रदान करू शकते, जसे दिल्ली आणि पुद्दुचेरीसाठी केले आहे. सर्वसाधारणपणे, भारताचे राष्ट्रपती प्रत्येक केंद्रशासित प्रदेशासाठी प्रशासक किंवा लेफ्टनंट गव्हर्नर नियुक्त करतात.
दिल्ली, पुद्दुचेरी आणि जम्मू आणि काश्मीर इतर पाचपेक्षा वेगळ्या पद्धतीने काम करतात. त्यांना आंशिक राज्याचा दर्जा देण्यात आला आणि दिल्लीची [नॅशनल कॅपिटल टेरिटरी] म्हणून पुन्हा व्याख्या करण्यात आली आणि राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र NCR म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मोठ्या क्षेत्रामध्ये समाविष्ट करण्यात आले. दिल्ली, पुद्दुचेरी आणि जम्मू आणि काश्मीरमध्ये निवडून आलेली विधानसभा आणि मंत्र्यांची कार्यकारी परिषद आहे ज्यात अंशतः राज्यासारखे कार्य आहे.
केंद्रशासित प्रदेशांच्या अस्तित्वामुळे, अनेक समीक्षकांनी भारताला अर्ध-संघीय राष्ट्र म्हणून सोडवले आहे, कारण केंद्र आणि राज्य सरकारांची प्रत्येकाची स्वतःची डोमेन आणि कायदेक्षेत्रे आहेत. भारताच्या केंद्रशासित प्रदेशांना त्यांच्या घटनात्मक निर्मिती आणि विकासामुळे विशेष अधिकार आणि दर्जा आहे. "केंद्रशासित प्रदेश"चा दर्जा भारतीय उप-अधिकारक्षेत्राला प्रदान केला जाऊ शकतो जसे की स्थानिक संस्कृतींच्या अधिकारांचे रक्षण करणे, शासनाच्या प्रकरणांशी संबंधित राजकीय गडबड टाळणे इत्यादी. अधिक कार्यक्षम प्रशासकीय नियंत्रणासाठी हे केंद्रशासित प्रदेश भविष्यात राज्यांमध्ये बदलले जाऊ शकतात.
राज्यांप्रमाणे कर महसूल केंद्रशासित प्रदेशांना कसा द्यायचा हे राज्यघटनेने नमूद केलेले नाही. केंद्रशासित प्रदेशांना निधी केंद्रशासित प्रदेशांना वाटप करताना सर्व महसूल केंद्र सरकारकडे जातो असे कोणतेही निकष नाहीत. काही केंद्रशासित प्रदेशांना अधिक निधी दिला जातो, तर काहींना कमी, केंद्र सरकारकडून मनमानी पद्धतीने दिला जातो. केंद्रशासित प्रदेशांवर थेट केंद्र सरकारचे शासन असल्यामुळे, काही केंद्रशासित प्रदेशांना राज्यांच्या तुलनेत दरडोई आणि मागासलेपणाच्या आधारावर हक्कापेक्षा जास्त निधी केंद्र सरकारकडून मिळतो.
जीएसटी लागू झाल्यानंतर, विधानसभा नसलेल्या केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये यूटी-जीएसटी लागू होतो. UT-GST देशाच्या इतर भागांमध्ये लागू राज्य GSTच्या बरोबरीने आकारला जातो ज्यामुळे केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये पूर्वीची कमी कर आकारणी दूर होईल.
घटनात्मक स्थिती
[संपादन]भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 1(1) मध्ये असे म्हणले आहे की भारत हे "राज्यांचे संघराज्य" असेल, जे घटनेच्या भाग V (द युनियन) आणि VI (राज्ये) अंतर्गत स्पष्ट केले आहे. कलम १ (३) म्हणते की भारताच्या प्रदेशात राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश आणि अधिग्रहित केले जाऊ शकणारे इतर प्रदेश यांचा समावेश होतो. केंद्रशासित प्रदेश ही संकल्पना राज्यघटनेच्या मूळ आवृत्तीत नव्हती, परंतु ती घटना (सातवी सुधारणा) अधिनियम, १९५६ द्वारे जोडली गेली होती. घटनेत जिथे जिथे भारताच्या प्रदेशांचा उल्लेख आहे, तिथे ती केंद्रशासित प्रदेशांसह संपूर्ण देशाला लागू आहे. जिथे तो फक्त भारताचा संदर्भ घेतो, तो फक्त सर्व राज्यांना लागू होतो पण केंद्रशासित प्रदेशांना नाही. अशा प्रकारे, नागरिकत्व (भाग II), मूलभूत अधिकार (भाग III), राज्य धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे (भाग IV), न्यायपालिकेची भूमिका, केंद्रशासित प्रदेश (भाग VIII), कलम २४५, इत्यादी केंद्रशासित प्रदेशांना लागू होतात कारण ते विशेषतः संदर्भित करते. भारताच्या प्रदेशांना. संघाची कार्यकारी शक्ती (म्हणजे केवळ राज्यांचे संघटन) भारताच्या राष्ट्रपतीकडे असते. भारताचे राष्ट्रपती हे कलम २३९ नुसार केंद्रशासित प्रदेशांचे मुख्य प्रशासक देखील आहेत. केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची भूमिका भारताच्या सर्व प्रदेशांना लागू होत नाही कारण ती फक्त भाग XIV मध्ये भारताचा संदर्भ देते.
केंद्रशासित प्रदेशाचा संवैधानिक दर्जा हा अनुच्छेद 356 नुसार बारमाही राष्ट्रपती राजवटीत असलेल्या राज्यासारखाच असतो, ज्यामध्ये विधानसभा असलेल्या काही केंद्रशासित प्रदेशांना विशिष्ट सवलत असते. कलम 240 (2) नुसार, चंदीगड, NCT आणि पुद्दुचेरी वगळता सर्व केंद्रशासित प्रदेशांच्या कारभाराचे नियमन करण्यासाठी सर्वोच्च अधिकार राष्ट्रपतींना दिलेला आहे, ज्यामध्ये संसदेने बनवलेले कायदे आणि भारताच्या संविधानाचे उल्लंघन करण्याचे अधिकार समाविष्ट आहेत. कलम 240 (2) विदेशी कर हेवन देशांवर अवलंबून न राहता भारतात परदेशी भांडवल आणि गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी या केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये कर हेवन कायदे लागू करण्याची परवानगी देते.
भारतीय संसदेच्या वरच्या सभागृहात, राज्यसभेत तीन केंद्रशासित प्रदेशांना प्रतिनिधित्व आहे. दिल्ली, जम्मू आणि काश्मीर आणि पुद्दुचेरी जे केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये अपवादात्मक आहेत त्या प्रत्येकाची स्वतःची स्थानिकरित्या निवडलेली विधानसभा आणि सरकार आहे.