कुणबी समाज

कुणबी ही महाराष्ट्रातील एक जात आहे. कुणबी समाजातील लोक प्रामुख्याने शेतीचा व्यवसाय करतात. ठाणे, रायगड, रत्नागिरी विदर्भात मोठ्या संख्येने हा समाज आहे. महाराष्ट्रात या समजाचे एकूण प्रमाण १५% असून तो इतर मागास वर्ग (ओबीसी) या प्रवर्गात मोडतो. मराठा समाज हा या समाजाला मराठा जातीचीच एक पोटजात समजतो.

कुणबिक करतो तो कुणबी

मराठी भाषेचे दोन प्रकारांत विभाजन करता येते. मूळ मराठी हिलाच देशीभाषा असे म्हटले जाते. दुसरी संस्कृतप्रचुर मराठी. देशीभाषा हीच खरी मराठी आहे. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ज्ञानेश्वरीचे वर्णन करताना ‘देशीकार लेणेङ्क असा शब्दप्रयोग केलेला आहे. दुर्दैवाने आज लिखाणातून मराठीचे हे देशीकार लेणे बाद झाले असून संस्कृतप्रचूर निर्जीव मराठी वापरली जात आहे. असो. देशी बोलीत शेतीला कुणबिक असे म्हटले जाते. जो कुणबिक करतो तो कुणबी. महाराष्ट्रातील कोणत्याही खेड्यात जाऊन कोणत्याही शेतकèयाला विचारा कुणबिक म्हणजे काय? तो शेती असाच अर्थ सांगेल. माझे वडील म्हणत – ”कुणबिकीला कमीत कमी दोन बैल लागतात.” सर्वच शेतकरयांच्या तोंडी हे वाक्य असते.

कुळवाडी ते कुणबी

हा कुणबी समाज आहे तरी कोण? त्याचाच धांडोळा आपण आता घेणार आहोत. मागील सुमारे हजार-दीडहजार भर वर्षांच्या काळात महाराष्ट्रात शेतकरी वर्ग स्थिरावला असे दिसून येते. पूर्वी संपूर्ण शेतकरी वर्ग एकाच जातीत मोडत होता. त्याला त्यालाच कुळवाडी म्हणत. मूळ शब्द कुळ आहे. हे दोन्ही शब्द ‘कृषिवल’ या शब्दाच्या अपभ्रंशातून आले आहेत. कृषिवल-कृषिवळ-कुवळ-कुळ अशी त्याची उपपत्ती आहे. कुळ म्हणजे शेती कसणारा. हा फार प्रचलित शब्द आहे. शेती कसणारया कुळांना शेतीचे मालक बनविणारा कुळकायदा सर्वपरिचित आहे. ‘वाडी’ हा प्राकृत भाषेतील प्रत्यय आहे. मारवाडी, काठेवाडी, भिलवाडी, असे शब्द भारतीय भाषांत दिसतात. तसाच कुळवाडी हा शब्द आहे. कृषिवल आणि कुळवाडी यात किती साम्य आहे, हे वेगळे सांगायला नको. सोप्या भाषेत कुळवाडी म्हणजे शेतीवाला. शेतीची शासकीय पातळीवर नोंद ठेवणारया ग्राम अधिकारयास कुळकर्णी म्हणत. ‘कुळ’वरूनच कुळकर्णी हा शब्द निर्माण झाला. ही व्यवस्था किमान हजार-बाराशे वर्षे जुनी आहे. संत ज्ञानेश्वरांच्या घराण्यात कुळकर्णपद होते. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत. विठ्ठलपंतांच्या पंजोबांचे पंजोबा हरीपंत कुळकर्णी होत. शके १०६० च्या सुमारास हरीपंत आपेगावचे कुळकर्णी होते. कुळवाडी हा प्राकृत शब्द असून त्याचा अपभ्रंश होऊन-होऊन कुणबी हा शब्द तयार झाला आहे.

कुणबी म्हणजे नेमकं काय ?

कुणबी म्हणजे शेती करणारा वर्ग किंवा जात असा सरळ साधा अर्थ आहे. महाराष्ट्रातील शेती करणा-या समुदायाला कुणबी असे संबोधल्या जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आजोबा मालोजी भोसले यांचा देखील ब्रिटिशांच्या कागदोपत्री कुणबी असाच उल्लेख केला गेला होता. ते वेरुळ गावचे पाटील होते आणि पाटील हा शेतकरीच असतो.

कुणबी हा शब्द कुळ-बीज या दोन शब्दापासून बनलेला आहे. कुळ म्हणजे वंश आणि बीज म्हणजे बी(Seed). कुणबी सुरुवातीस दक्षिण भारतात (महाराष्ट्र, गोवे, कर्नाटक, गुजरात वगैरे) राहायचे. पण मराठ्यांच्या साम्राज्याचा विस्तार जस जसा वाढत गेला तस तसे ते पण पूर्ण भारतभर विखुरल्या गेले व त्यांनाच नंतर मराठा असे नाव पडले.

मराठा आणि कुणबी हे काही वेगळे नाही. ग्वालियरचे सिंधिया(शिंदे) कुणबी आहेत हे कै. माधवराव सिंधिया यांनी महाराष्ट्रातील एका जनसभेत मी पण O.B.C. आहे असे म्हणत अप्रत्यक्षरित्या मान्य केले होते. २७ डिसेंबर १९१७ रोजी बुलडाणा जिल्ह्यात आयोजिलेल्या समाज प्रबोधन शिबिरात छ्त्रपति श्री. शाहू महाराज म्हणाले होते की कुणबी व मराठा यांच्यात मुळीच फरक करता येणार नाही कारण ते एकच आहे. नागपूरचे राजे श्रीमंत रघुजी भोसले यांनी सुद्धा असेच मत जांब(जाम),छिंदवाडा येथे घेतलेल्या क्ष.लो.कुणबी समाजाच्या परिषदेत व्यक्त केले होते. न्यायमूर्ती श्री. पी.एस.कोतवाल यांनी १९७६ साली कुणबी व मराठा ही जात एकच आहे असा निकाल दिलेला आहे.

कोल्हापूरचे छत्रपती शाहू महाराज यांनी शेतकरी(कुणबी) व योद्धे(मराठे) यांना मराठा या नावाने एकत्र आणण्याचा प्रयत्न केला होता कारण ते एकाच वंश/वर्णाचे होते, त्यांचा पूर्वेतिहास सारखाच होता. त्यानुसार पश्चिम महाराष्ट्रातील कुणबी समाजाने आपणास मराठा म्हणवून घेतले. म्हणून त्यांची ओळख आता मराठा अशी आहे. विदर्भ व मध्य प्रदेश अर्थातच सरदार(राजे) खंडागळे यांच्या अधिपत्त्याखालील राज्य म्हणजेच त्या काळचा व-हाड व मध्यप्रांत (बु-हाणपूर, होशियारपूर पर्यंतचा भाग) येथील कुणबी समाजाने मात्र त्याकडे दुर्लक्ष केले होते म्हणून ते आताही कुणबी म्हणूनच ओळखल्या जातात.

मराठा आणि कुणबी या जाती काही वेगळ्या नाहीत. शिवाजींनी मावळच्या कुणबी व काही इतर मित्रांच्या सहाय्याने स्वराज्याची मुहुर्तमेढ रोवली होती. मावळ हा प्रांत म्हणजे जिथे सूर्य मावळतो तो प्रदेश आणि तो पुण्याच्या पश्चिमेस मुंबईच्या दिशेने आहे. हा मावळ म्हणजे लोणावळा खंडाळा जवळील भाग जो अमिताभ बच्चन, आमिर खान इत्यादि मंडळींनी घेतलेल्या शेतीवरून सध्या चर्चेला आलेला आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराज असतांना त्यांच्या कुटुंबातील लोक व इतर नातेवाईक गरीब शेतकरी अर्थात कुणबी जातीत आपले विवाह संबंध प्रस्थापित करीत होते.

मुसलमान बादशाह व त्यांचे लोक मराठी भाषिक लोकांना मराठे किंवा मराठा असे संबोधन करीत असे. ते मराठे हे मर हट्टे अर्थात मेल्याशिवाय न हटणारे म्हणून मराठे असा लावित. त्यानंतर मराठे वरून मराठा असे झाले. काही कुणबी सरदार स्वत:ला मराठा म्हणवून घेण्यात भूषण मानीत होते. याप्रमाणे मराठा जातीची व्युत्पत्ती झाली होती.

मराठा समाज कुणबी असल्याचे पुरावे... मराठा समाज कुणबी असल्याचे असंख्य पुरावे देता येतील. वास्तविक पाहता मराठा व कुणबी या दोन्ही भिन्न जाती नसून एकच आहे. (सन १८८१ पासून १९३१ पर्यंतच्या ५० वर्षाच्या गॅझेट मध्ये मराठा कुणबी असल्याचा उल्लेख केला जातो)

पुरावा १ :- १९८१ च्या जनगणनेत मराठ्यांचा कुणब्यांमध्ये समावेश केला होता. संदर्भ :- Bombay Gazetter Satara, Vol. XIX, Page 75, Marathas are found all over the district. The 1981 Census includes them under "Kunbi" from whom they do not form a separate caste.

पुरावा २ :- मराठा व कुणबी यांचा समावेश कुणबी ह्या शब्दात होतो. या दोघांमध्ये भेद दर्शविणे कठीण आहे. या दोघांमध्ये परस्पर रोटी व बेटी व्यवहार चालतो. त्यांचे रूप, रंग, धर्म कर्म, रीती रिवाज यात काही फरक नाही. संदर्भ :- Bombay Gazeteer, Poona Vol. XVIII, Part-I. The term kunbi includes two main classes "Kunbis" and "Marathe" between whom it is difficult to draw a line. Maratha and Kunbi eat together, intermarry and do not differ in appearance, religion and caste.

पुरावा ३ :- "मराठा" व "कुणबी" यांच्यातील लग्न वैध असल्याचा व मराठा व कुणबी एकच असल्याबद्दल कोर्टाचा निकाल. संदर्भ :- Civil Suit No. 2 of 1920 decided on 25-10-1921 to judgement Maratha caste is genus while Kunbi caste is in species and that marriage between Maratha and Kunbi are Kunbi and perfectly valid in law.

पुरावा ४ :- Gazetter of India M.S. Parbhani Dist. Page 103 : No Permanent division between Kunbi and Maratha, वर उल्लेख केलेल्या पुराव्यावरून हे सिद्ध होते की, 'मराठा' व 'कुणबी' ह्या दोन भिन्न जाती नसून एकच आहे. शेती करणारे मराठा म्हणजे कुणबी.संदर्भ :- मुंबई उच्च न्यायालयाच्या औरंगाबाद खंडपिठाने दिलेला निर्णय आहे. व अमरावती कोर्टाच्या निर्णयानुसार शेती करणारा हा कुणबी हा स्पष्ट होता.

शेती करणारा मराठा म्हणजेच कुणबी हे सिद्ध करणारे पुरावे... पुरावा १ :- Gazetter of India, M.S. Aurangabad District Page 293. The Kunbis from the main body of agricultural population the members of which by heridatary occupation are farmers and tillers of soil.

पुरावा २ :- Gazetter of India, M.S. Wardha Dist. Page 148 - "Kunbi has come to be the accepted type of all Maratha cultivator" सर्व मराठा शेतकरी कुणबी आहेत.

पुरावा ३ :- Gazetter of India, M.S. Wardha Dist. Page 160 - "Kunbi are regular agricultural caste of district" कुणबी ही नियमित शेती करणारी जात आहे.

पुरावा ४ :- Gazetter of India, M.S. Nagpur Dist. Page - The Kunbi is traditional. The term Kunbi has become the generic name for professional cultivator. कुणबी हे परंपरागत व्यवसायाने शेतकरी आहेत.

सर्व संदर्भाद्वारे हे सिद्ध होते की, शेती करणारा मराठा म्हणजेच "कुणबी" म्हणून महाराष्ट्रातील सर्व शेती करणा-या मराठ्यांना "कुणबी" या जातीने ओळखले जावे.

श्री. एफ.ई. इथावेन यांनी त्यांच्या मुंबईच्या जाती व जमाती खंड-३ या पुस्तकात 'कुणबी' या नावाखाली येणा-या जातींचे विश्लेषण केले आहे ते असे.

वर्ग-१ :- मराठा कुणबी - शेती करणारे मराठा यांचा समावेश या वर्गात होतो. यांनाच कुळवाडी असे म्हणतात. वर्ग-२ :- इतर मराठा - यात गवंडी, कुंभार, सुतार, परीट यांचा समावेश होतो.

पुरावा :- Imperial Gazetter of India (New edition) Volume XVI. "Maharashtra is country of Maratha who form 55 percent of its population. The term Maratha is not reserved for the old fighting stock a hardy and various class once the terror of India now merged very largly in the cultivating class known as kunbi". कुणब्यांनाच मराठा म्हटलेले जाते असा पुरावा...

पुरावा :- तत्कालीन हैद्राबाद संस्थानाने प्रसिद्ध केलेले गॅझेटीअर The term Maratha is now applied principally to the are Kunbis. It should be unframed to the military family of the countries. The Kunbis from main body of the cultivator population.

पुरावा :- जाती प्रमाणपत्र पडताळणी समिती समाज कल्याण, म.रा. पुणे यांनी त्यांच्या क्र.जा.प्र.क्र./अपील क्र. ४/९६/कांताबाई इंगोले ९६-९७/का-२०६३ पुणे, दिनांक १६-१२-९६ व क्र.जा.प्र.प./ अपील क्र. १०/९६/ बा.द.पाटील/९६-९७/का-२०४२, पुणे दि. ०९-१२-९६. या दोन्ही निर्णयात शेती करणारा मराठा म्हणजे कुणबी असा निर्णय दिला आहे. हा निर्णय सर्वांसाठी लागू करावा.

म्हणून "कुणबी व मराठा" एकच असल्याबद्दलचे वर उल्लेख केलेले इतर आणखी पुरावे सापडतील. तसेच शेती करणारा 'मराठा' म्हणजेच 'कुणबी' या जातीचे प्रमाणपत्र मिळावे यासाठी मराठा सेवा संघ प्रयत्नरत आहे. ह्याच आधारावर महाराष्ट्रात मराठ्यांना सरसकट कुणबी संबोधून शासनाच्या ओ.बी.सी. मध्ये लागू असलेल्या सर्व शैक्षणिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय इत्यादी सवलती त्वरीत द्याव्यात.

सामाजिक, शैक्षणिक, आर्थिक, सांस्कृतिक स्तरावर किंवा वर्ण/वंशावरून मराठा समाजाला विभागू शकू अशी स्पष्ट रेषा नाही. केवळ नामाभिकरणामुळे सध्याचा मराठा समाज तीन विभागात विभागलेला आहे. (१) ९६ कुळी मराठा (२) क्षत्रिय मराठा (३) कुणबी मराठा

जे स्वत:ला आताही कुणबी म्हणवून घेतात ते कुणबी मराठा म्हणजेच आम्ही त्यापैकी एक आहोत. पण आता आम्हाला कुणबी वरून मराठा करता येणार नाही कारण कुणबी ही जात O.B.C. मध्ये मोडते व त्यातील मिळणा-या सवलती आम्हाला गमवायच्या नाहीत. इतर मराठा जातीतले लोक सुद्धा जुने कागदपत्र शोधताहेत जेणेकरून त्यांना मराठा ऐवजी कुणबी ही जात करून घेता येईल.

O.B.C. अंतर्गत निवडून आलेल्या सदस्यासंबंधी निकाल देतांना औरंगाबादच्या कोर्टाने मराठा व कुणबी ही जात एकच आहे असा निर्वाळा दिला होता व त्यांची निवडणूक वैध ठरवली होती हे आपणा सर्वांना माहितच आहे.

हेसुद्धा पाहा

• कुणबी समाज संघटना
• हेन्द्रे पाटील

बाह्य दुवे

• कुणबी कोण होते?
• कुणबी समाज का परिचय
• "कुणबी" म्हणजे नेमकं काय ?