दुर्गा भागवत

दुर्गा भागवत
जन्म नाव	दुर्गा नारायण भागवत.
जन्म	फेब्रुवारी १०, १९१० इंदूर, मध्यप्रदेश
मृत्यू	मे ७, २००२
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
कार्यक्षेत्र	साहित्य, संशोधन
भाषा	मराठी
साहित्य प्रकार	संशोधनपर, ललित
प्रसिद्ध साहित्यकृती	ऋतुचक्र

दुर्गा भागवत (फेब्रुवारी १०, १९१०, मध्यप्रदेश - मे ७, २००२) या मराठी लेखिका होत्या. त्यांनी संशोधनपर, समीक्षात्मक, वैचारिक, लोकसाहित्य, कथा, चरित्र, संपादन, अनुवाद, बालसाहित्य, ललितगद्य असे विविधांगी लेखन केले. त्यांची सुमारे सत्तर पुस्तके प्रकाशित झालेली आहेत. दुर्गाबाई विणकाम, भरतकाम उत्तम करायच्या आणि स्वयंपाकात त्या पारंगत होत्या. त्यांनी काही नवीन पाककृती शोधून काढल्या आहेत.

शिक्षण

दुर्गा भागवत मूळच्या पंढरपूरच्या. पण त्यांच्या आजोबांनी दुर्गाबाईंच्या आईल्या दिलेल्या वाईट वागणुकीची चीड येऊन त्यांनी पंढरपूर कायमचे सोडले.

दुर्गा भागवत यांचे प्राथमिक शिक्षण मुंबईत झाले. हायस्कूलमधील शिक्षण अहमदनगर, नाशिक, धारवाड व पुणे येथे झाले. ’अर्ली बुद्धिस्ट ज्यूरिसप्रूडन्स’ हा विषय घेऊन त्यांनी एम.ए. केले. विद्यार्थिदशेत असताना दुर्गा भागवत यांनी महात्मा गांधींच्या चळवळीत सक्रिय भाग घेतला होता. भारताच्या आद्य स्त्री-शास्त्रज्ञ कमला सोहोनी या दुर्गा भागवतांच्या भगिनी होत्या. आचार्य राजारामशास्त्री भागवत हे दुर्गाबाईच्या आजीचे बंधू होते. दुर्गाबाईंचे वडीलही शास्त्रज्ञ होते.

कारकीर्द

पुण्याच्या गोखले इन्स्टिट्यूटमध्ये त्यांनी दोन वर्षे समाजशास्त्र विभागप्रमुख म्हणून काम पाहिले. फ्रेंच, जर्मन, संस्कृत इत्यादी भाषांवर त्यांचे प्रभुत्व होते. मुंबईतील एशियाटिक सोसायटीच्या त्या क्रियाशील कार्यकर्त्या होत्या. भारतातील सन्माननीय लेखिका म्हणून रशिया भेटीचे निमंत्रण त्यांना मिळाले होते. कऱ्हाड येथे १९७५ साली झालेल्या ५१व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषवले. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी लेखन स्वातंत्र्य आणि व्यक्ती स्वातंत्र्य याविषयी ठाम जाहीर भूमिका घेतली, आणि त्यासाठी तुरुंगवास भोगला. त्यावेळी त्यांना पुरुष मनोरुग्णांसोबत ठेवण्यात आले होते असे म्हणतात.

प्रकाशित साहित्य

दुर्गा भागवत यांचे पुढील साहित्य प्रकाशित झाले आहे.

नाव	साहित्यप्रकार	भाषा	प्रकाशन	प्रकाशन वर्ष (इ.स.)
अ‍ॅन आउटलाइन ऑफ इंडियन फोकलोअर	माहितीपर	इंग्रजी
अस्वल	माहितीपर	मराठी
आठवले तसे	बालसाहित्य	मराठी
आस्वाद आणि आक्षेप	वैचारिक	मराठी
ऋतुचक्र	ललित	मराठी		१९५६
उत्तर प्रदेशाच्या लोककथा (पाच भागांत)	कथा	मराठी
कथासरित्सागर (पाच भागांत)	रूपांतरित कथासंग्रह	मराठी
कदंब	ललित कथासंग्रह	मराठी
कॉकॉर्डचा क्रांतिकारक	व्यक्तिचित्र	मराठी
काश्मीरच्या लोककथा (पाच भागांत)	कथा	मराठी
केतकरी कादंबरी	समीक्षा	मराठी
कौटिलीय अर्थशास्त्र	वैचारिक	मराठी
खमंग	पाकशास्त्र	मराठी
गुजरातच्या लोककथा (दोन भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
गोधडी	ललित	मराठी
डांगच्या लोककथा (चार भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
डूब	ललित	मराठी		१९७५
तामीळच्या लोककथा (३ भागांत)	कथा	मराठी
तुळशीचे लग्न	बालसाहित्य	मराठी
दख्खनच्या लोककथा (चार भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
द रिडिल्स ऑफ इंडियन लाइफ, लोअर अ‍ॅन्ड लिटरेचर	वैचारिक	इंग्रजी
दिव्यावदान	ललित	मराठी
दुपानी	ललित लेख	मराठी
निसर्गोत्सव	ललित लेख	मराठी
पंजाबी लोककथा	बालसाहित्य	मराठी
पाली प्रेमकथा	कथासंग्रह	मराठी
पूर्वांचल	ललित कथासंग्रह	मराठी
पैस	ललित	मराठी		१९७०
प्रासंगिका	लेखसंग्रह	मराठी
बंगालच्या लोककथा (दोन भागांत)	बाल साहित्य	मराठी
बाणाची कादंबरी	रूपांतरित कादंबरी	मराठी
बालजातक	बालसाहित्य	मराठी
बुंदेलखंडच्या लोककथा	बालसाहित्य	मराठी
भारतीय धातुविद्या	माहितीपर	मराठी
भावमुद्रा	ललित कादंबरी	मराठी		१९६०
मध्य प्रदेशच्या लोककथा (दोन भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
मुक्ता	ललित	मराठी
रसमयी	रूपांतरित कादंबरी	मराठी
रानझरा	लेखसंग्रह	मराठी
राजारामशास्त्री भागवत यांचे निवडक साहित्य (सहा भागांत)	समीक्षा	मराठी
राजारामशास्त्री भागवत : व्यक्ती आणि वाङमयविवेचन		मराठी	स्वस्तिक पब्लिशिंग, मुंबई	इ.स. १९४७
रूपरंग	ललित	मराठी		१९६७
लहानी	बालसाहित्य	मराठी
लिचकूर कथा	कथासंग्रह	मराठी
लोकसाहित्याची रूपरेषा	समीक्षा	मराठी
व्यासपर्व	ललितलेख	मराठी
शासन साहित्य आणि बांधिलकी	वैचारिक	मराठी
सत्यं शिवं सुंदरम	माहितीपर	मराठी
संताळ कथा(चार भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
साष्टीच्या कथा (दोन भागांत)	बालसाहित्य	मराठी
सिद्धार्थ जातक (७ खंडांत)		मराठी

दुर्गा भागवत यांच्यासंबंधी प्रकाशित साहित्य

नाव	लेखक/लेखिका	भाषा	प्रकाशन	प्रकाशन वर्ष (इ.स.)
ऐसपैस गप्पा दुर्गाबाईंशी	प्रतिमा रानडे	मराठी	राजहंस प्रकाशन	१९९८
दुर्गाबाई रूपशोध	अंजली कीर्तने	मराठी	?	२०१२?
दुर्गा भागवत : व्यक्ती, विचार आणि कार्य	अरुणा ढेरे	मराठी	पद्मगंधा प्रकाशन	२०११

पुरस्कार

खालील पुस्तकांना महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळालेला आहे.

• ऋतुचक्र
• डूब
• पैस (विठ्ठलासंबंधीचा लोककथासंग्रह)
• भावमुद्रा
• व्यासपर्व
• रूपरंग

• १९७१ चा साहित्य अकादमी पुरस्कार – 'पैस' साठी.
• दुर्गाबाईंनी इंदिरा गांधी यांनी लादलेल्या आणीबाणीच्या निषेधार्थ त्यांच्या सरकारने देऊ केलेले पद्मश्री आणि ज्ञानपीठ हे पुरस्कार नाकारले.
• मुक्ता ... लेखक : मीना वैशंपायन

इतर

अंजली कीर्तने यांनी दुर्गा भागवतांवर एक लघुपट केला आहे.