भोजेश्वर मंदिर

भोजेश्वर मंदिर हे मध्य प्रदेशची राजधानी भोपाळपासून ३० किलोमीटर अंतरावर असलेल्या भोजपूर नावाच्या गावात बांधलेले मंदिर आहे. त्याला भोजपूर मंदिर असेही म्हणतात. हे मंदिर बेटवा नदीच्या काठावर विंध्य पर्वतरांगांच्या मध्यभागी एका टेकडीवर वसलेले आहे. मंदिराचे बांधकाम आणि शिवलिंगाची स्थापना धार येथील प्रसिद्ध परमार राजा भोज (‌१०१०-१०५३) याने केली होती. त्याच्या नावावरून याला भोजपूर मंदिर किंवा भोजेश्वर मंदिर असेही म्हणतात, जरी काही पौराणिक कथांनुसार, या ठिकाणी मूळ मंदिर पांडवांनी स्थापित केले होते असे मानले जाते. त्याला " उत्तर भारताचे सोमनाथ " असेही म्हणतात.

येथील शिलालेख ११ व्या शतकातील हिंदू मंदिर बांधणीच्या स्थापत्यशास्त्राचे ज्ञान देतात आणि हे ज्ञात आहे की भारतात इस्लामच्या आगमनापूर्वीही घुमट वापरला जात होता. या अपूर्ण मंदिराच्या विस्तृत कामाची योजना जवळच्या दगडी खडकांवर कोरण्यात आली आहे. या नकाशाच्या आकृत्यांनुसार, येथे एक मोठे मंदिर परिसर बांधण्याची योजना होती, ज्यामध्ये इतर अनेक मंदिरे देखील बांधली जाणार होती. यशस्वीरित्या पूर्ण झाल्यावर, हे मंदिर संकुल भारतातील सर्वात मोठ्या मंदिर संकुलांपैकी एक झाले असते.

भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाने मंदिर परिसराला राष्ट्रीय महत्त्वाचे स्मारक म्हणून चिन्हांकित केले आहे आणि जीर्णोद्धाराचे काम करून त्याचे मूळ स्वरूप पुनर्संचयित करण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला गेला आहे. मंदिराबाहेरील पुरातत्व विभागाच्या शिलालेखानुसार या मंदिराचे शिवलिंग हे भारतातील मंदिरांमधील सर्वात उंच आणि सर्वात मोठे शिवलिंग आहे. या मंदिराचे प्रवेशद्वार कोणत्याही हिंदू इमारतीच्या दरवाजांमध्ये सर्वात मोठे आहे. या मंदिराला समर्पित पुरातत्व संग्रहालय देखील मंदिराजवळ बांधण्यात आले आहे. शिवरात्रीनिमित्त राज्य सरकारतर्फे दरवर्षी येथे भोजपूर महोत्सवाचे आयोजन केले जाते.

इतिहास

पौराणिक कथा

या मतानुसार पांडवांनी या मंदिराचे बांधकाम एका रात्रीत पूर्ण करण्याचे व्रत माता कुंतीने भगवान शिवाची पूजा करण्यासाठी घेतले होते, जे पूर्ण होऊ शकले नाही. त्यामुळे हे मंदिर आजतागायत अपूर्ण आहे.

ऐतिहासिक मत

या मतानुसार, हे मंदिर ११ व्या शतकात मध्य भारतातील कला, स्थापत्य आणि विद्येचे महान संरक्षक राजा भोजदेव यांनी बांधले होते, असे मानले जाते. परंपरेनुसार आणि मान्यतेनुसार त्यांना भोजपूर आणि आता तुटलेले धरणही मिळाले होते. मंदिराचे बांधकाम कधीच पूर्ण झाले नाही, त्यामुळे पायाभरणी किंवा उद्घाटन/बांधकाम चिन्हांकित दगडाचा अभाव आहे. तरीही त्या ठिकाणाचे नाव भोजपूर आहे जे राजा भोजच्या नावाशी जोडलेले आहे. काही मान्यतेनुसार हे मंदिर एका रात्रीत बांधायचे होते, पण छताचे काम पूर्ण होण्यापूर्वी सकाळ झाली, त्यामुळे काम अपूर्ण राहिले.

बी.पुरा.सर्वे.मंदिराबाहेर बसवलेले विस. मंदिराची माहिती देणारा फलक, ज्यामध्ये मंदिराविषयी महत्त्वाच्या गोष्टी लिहिल्या जातात.

मंदिराच्या स्थापत्य आराखड्याची चित्रे मंदिराजवळील जमिनीच्या दगडांवर कोरलेली आहेत.

• 
  साइटवर एक अपूर्ण पुतळा
• 
  खाणींपैकी एका ठिकाणी एक आर्किटेक्चरल ब्लॉक सापडला
• 
  प्रवेशद्वाराजवळ सापडलेल्या कलाकृती

2004 मध्ये मंदिराच्या छताचे दृश्य, त्यानंतरच भगवा.पुरा.सर्वे.विभागाने त्यातील छिद्रे बंद करून पावसाच्या पाण्याची गळती आणि ओलसरपणा थांबवला.

• 
  मंदिराचे घुमट छत, भारतीय सर्वेक्षण विभागाद्वारे फायबर-ग्लासने संरक्षित
• 
  गँग आर्किटेक्चर
• 
  प्रवेशद्वारावर कलाकृती
• 
  बाहेरची बाल्कनी
• 
  दूरवरून संपूर्ण दृश्य
• 
  मकरकृतीची मलनिःसारण वाहिनी
• 
  गर्भगृहात शिवलिंग