ब्रिटिश राजवटीत भारतातील मोठ्या उपासमारांची काळरेखा

 

ब्रिटीश राजवटीतील भारतातील मोठ्या उपासमारांची काळरेखा

ब्रिटीश राजवटीत भारतातील मोठ्या दुष्काळाची काळरेखा ही १७६५ ते १९४७ पर्यंत भारतीय उपखंडातील प्रमुख दुष्काळाचा समावेश करते. येथे समाविष्ट असलेले दुष्काळ संस्थान (भारतीय राज्यकर्त्यांद्वारे प्रशासित प्रदेश), ब्रिटिश भारत (१७६५ ते १८५७ पर्यंत ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीद्वारे प्रशासित प्रदेश; किंवा ब्रिटिश राजवटीत, १८५८ ते १९४७ या काळात ब्रिटिश राजवटीत ) या दोन्ही ठिकाणी आले. ) आणि मराठा साम्राज्यासारखे ब्रिटिश राजवटीपासून स्वतंत्र असलेले भारतीय प्रदेश या सर्व भूभागात घडलेले आहेत.

१७६५ हे वर्ष सुरुवातीचे वर्ष म्हणून निवडले आहे कारण त्या वर्षी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला, बक्सरच्या लढाईत विजय मिळाल्यानंतर, बंगालच्या प्रदेशात दिवाणी (जमीन महसूलाचे अधिकार) बहाल करण्यात आले. यावेळेस ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी जरी ती बंगालच्या प्रशासनाचे थेट अधिकार नव्हते. १७८४ पर्यंत ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी निजामत किंवा कायदा आणि सुव्यवस्थेचे नियंत्रण देण्यात आले. १९४७ हे वर्ष आहे ज्यामध्ये स्थानिक लोकांसाठी जुलुमी ब्रिटीश राजवट विसर्जित झाली होती. त्यापासून भारताचे वर्चस्व आणि पाकिस्तानचे अधिराज्य या नवीन उत्तराधिकारी राज्यांची स्थापना झाली. पाकिस्तानच्या वर्चस्वाचा पूर्व अर्धा भाग १९७१ मध्ये पीपल्स रिपब्लिक ऑफ बांगलादेश बनला.

एखादा दुष्काळ किती मोठा आहे हे स्केलनुसार ठरविले जाते. जो एकूण अतिरिक्त मृत्यूवर आधारित एक एंड-टू-एंड मूल्यांकन आहे. त्यानुसार:

(अ) किरकोळ दुष्काळात ९९९ पेक्षा कमी मृत्यू होतात)

(ब) १००० आणि ९९९९ च्या दरम्यान मृत्यू झाल्यास मध्यम दुष्काळ

(क) १०,००० आणि ९९,९९९ च्या दरम्यान मृत्यू झाल्यास मोठा दुष्काळ

(ड) १,००,००० आणि ९,९९,९९९ च्या दरम्यान मृत्यू झाल्यास जास्त मोठा दुष्काळ

(ई) १० लक्षाहून अधिक मृत्यू झाल्यास भयंकर दुष्काळ.

ब्रिटीशांचा काळ महत्त्वाचा आहे कारण या काळात भारतात मोठ्या प्रमाणात दुष्काळ पडला. यातील बरेच दुष्काळ हे ब्रिटिशांच्या वसाहतवादी आणि मानवता-विरोधी धोरणांमुळे घडले होते. वसाहतवादी ब्रिटिश भारतातील दुष्काळावर विपुल साहित्य उपलब्ध आहे. या दुष्काळात मृत्यूचे प्रमाण खूप जास्त होते आणि काहींमध्ये ब्रिटिशांच्या धोरणांमुळे अधिकच वाढले होते. १७७० च्या ग्रेट बंगाल दुष्काळात मृत्यूचे प्रमाण १० लाख ते १ करोडच्या दरम्यान होते. १७८३ – १७८४ चा चालिसा दुष्काळात १.१ करोड लोक मृत्युमुखी पडले. १७९१ – १७९२ च्या दोजी बारा दुष्काळ १.१ करोड लोक मृत्युमुखी पडले. आग्रा दुष्काळ १८३७-१८३८ मध्ये ८ लाख लोक मृत्युमुखी पडले. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मोठ्या प्रमाणातील अतिरीक्त मृत्यू या कारणांमुळे झाले. १८६०-१८६१ चा अप्पर दोआब दुष्काळात २० लाख लोक मृत्युमुखी पडले. १८७६-१८७८ च्या मोठ्या दुष्काळात ५५ लाख लोक मृत्युमुखी पडले. १८९६-१८९७ च्या भारतीय दुष्काळात ५० लाख लोक मृत्युमुखी पडले. आणि १८९९-१९०० च्या भारतीय दुष्काळात १० लाख लोक मृत्युमुखी पडले. २० व्या शतकातील पहिला मोठा दुष्काळ १९४३ चा बंगालचा दुष्काळ होता. ज्याचा युद्धकाळात बंगाल प्रदेशावर परिणाम झाला. हा दक्षिण आशियातील प्रमुख दुष्काळांपैकी एक मानला जातो. यासाठी विन्स्टन चर्चिलची धोरणे जबाबदार होती. यामध्ये १५ लाख ते ३० लाख लोक मरण पावले होते.

काळरेखा

१७६५ ते १९४७ दरम्यान भारतातील दुष्काळाची कालक्रमानुसार यादी Year दुष्काळाचे नाव (असल्यास) ब्रिटिश प्रदेश भारतीय राज्ये/राज्ये मृत्यू नकाशा किंवा चित्रण १७६९-१७७० ग्रेट बंगाल दुष्काळ बिहार, पश्चिम बंगाल २० लाख ते १ करोड बंगालचा प्रदेश नंतरच्या नकाशात दर्शविला गेला (१८८०) १७८३–१७८४ चालिसा दुष्काळ दिल्ली, अवध, पूर्व पंजाब प्रदेश, राजपुताना, आणि काश्‍मीर १७८२-१७८४ दरम्यान १.१ करोड लोक मरण पावले असावेत. हा एक भीषण दुष्काळ होता. या भागातील लोकवस्ती मोठ्या प्रमाणात कमी झाली. १७९१ - १७९२ दोजी बारा दुष्काळ किंवा कवटीचा दुष्काळ मद्रास प्रेसीडेंसी हैदराबाद, दक्षिणी मराठा देश, डेक्कन, गुजरात, आणि मारवाड १७८८-१७९४ या वर्षात १.१ करोड लोकांचा नाश झाला. ज्ञात असलेल्या सर्वात गंभीर दुष्काळांपैकी एक. लोक इतक्या संख्येने मरण पावले की त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार किंवा दफन केले जाऊ शकले नाही. १८३७-१८३८ आग्रा दुष्काळ १८३७-१८३८ उत्तर-पश्चिम प्रांतातील मध्य दोआब आणि ट्रान्स-जुमना जिल्हे (नंतर आग्रा प्रांत), दिल्ली आणि हिस्सारसह ८ लाख. उत्तर-पश्चिम प्रांतांचा नकाशा दुष्काळाने गंभीरपणे त्रस्त असलेला प्रदेश दर्शवितो (निळ्या रंगात) १८६०-१८६१ वरच्या दोआबचा दुष्काळ १८६०-१८६१ आग्राचा वरचा दोआब; पंजाबचे दिल्ली आणि हिस्सार विभाग पूर्व राजपुताना २० लाख दोआब प्रदेश दर्शविणारा नकाशा १८६५-१८६७ १८६६ चा ओरिसा दुष्काळ ओरिसा (१८६७ देखील) आणि बिहार; मद्रासमधील बेल्लारी आणि गंजम जिल्हे १० लक्ष (ओरिसामध्ये) आणि संपूर्ण प्रदेशात अंदाजे ४०-५०लक्ष लोक मृत्युमुखी पडले हा १९०७ चा नकाशा आहे. ग्रेटर बंगालचा नैऋत्य प्रदेश दाखवलेला आहे. यात ओरिसा, आता ओडिशाचा दिसून येतो. १८६६ च्या ओडिशाच्या दुष्काळात तटीय बालासोर जिल्हा हा सर्वात जास्त प्रभावित क्षेत्रांपैकी एक होता. 1868–1870 Rajputana famine of 1869 Ajmer, Western Agra, Eastern Punjab राजपुताना 1.5 million (mostly in the princely states of Rajputana) Map of Rajputana consisting of the princely states of the Rajputana Agency and the British territory of Ajmer-Merwara, in 1909; the map was little changed since the year of the famine, 1869. 1873–1874 Bihar famine of 1873–1874 Bihar Because of an extensive relief effort organized by the Bengal government, there were little to no significant mortalities during the famine A 1907 map of Bihar, British India, shown as the northern region of Greater Bengal. Monghyr district (top middle) was one of the worst-hit areas in the Bihar famine of 1873–74. 1876–1878 Great Famine of 1876–1878 (also Southern India famine of 1876–1878) Madras and Bombay Mysore and Hyderabad 5.5 million in British territory Mortality unknown for princely states. Total famine mortality estimates vary from 6.1 to 10.3 million Map of the British Indian Empire (1880), showing where the famine struck. Both years: Madras, Mysore, Hyderabad, and Bombay); during the second year: Central Provinces and the North-Western Provinces, and a small area in the Punjab 1896–1897 Indian famine of 1896–1897 Madras, Bombay Deccan, Bengal, United Provinces, Central Provinces. Also parts of Punjab specially Bagar tract. Northern and eastern Rajputana, parts of Central India and Hyderabad 5 million (1 million in British territory.) 12 - 16 Million (in British Territories according to contemporary Western journalist accounts) Map from Chicago Sunday Tribune, January 31, 1897, showing the areas in India affected by the famine. 1899–1900 Indian famine of 1899–1900 Bombay, Central Provinces, Berar, Ajmer. Also parts of Punjab specially Bagar tract. Hyderabad, Rajputana, Central India, Baroda, Kathiawar, Cutch, 1 to 4.5 million (in British territories). Mortality unknown for princely states.[lower-alpha 2] Estimated to be 3 to 10 million (in British territories according to contemporary scholars and economists) Map of Indian famine of 1899–1900 from Prosperous British India by William Digby 1943–1944 Bengal famine of 1943 Bengal 1.5 million from starvation; 2.1 to 3 million including deaths from epidemics. A map of the districts of Bengal, 1943, from Famine Enquiry Commission, Report on Bengal, 1945

गॅलरी

ब्रिटीश राजवटीतील भारतातील दुष्काळाशी संबंधित चित्रे

१८०० ते १८७८ दरम्यान भारतातील दुष्काळाचा नकाशा १८०० ते १८७८ दरम्यान भारतातील दुष्काळाचा नकाशा   द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७ मधील उत्कीर्णन, बेल्लारी जिल्हा, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत मधील प्राण्यांची तसेच मानवांची दुर्दशा दर्शवते. १८७६-१८७८ चा मोठा दुष्काळ. द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७ मधील उत्कीर्णन, बेल्लारी जिल्हा, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत मधील प्राण्यांची तसेच मानवांची दुर्दशा दर्शवते. १८७६-१८७८ चा मोठा दुष्काळ.   3 महिन्यांच्या 3 पाउंड वजनाच्या बाळासह दुष्काळग्रस्त आईचा फोटो. छायाचित्रकार: हूपर. १८७६-१८७८ चा मोठा दुष्काळ. 3 महिन्यांच्या 3 पाउंड वजनाच्या बाळासह दुष्काळग्रस्त आईचा फोटो. छायाचित्रकार: हूपर. १८७६-१८७८ चा मोठा दुष्काळ.  १९४३ च्या बंगाल दुष्काळ नंतरच्या बंगालच्या भविष्याची कल्पना करणारे पोस्टर. १९४३ च्या बंगाल दुष्काळ नंतरच्या बंगालच्या भविष्याची कल्पना करणारे पोस्टर.  सरकारी दुष्काळ मदत अहमदाबाद, साचा:सुमारे १९०१. सरकारी दुष्काळ मदत अहमदाबाद, साचा:सुमारे १९०१.  २१ फेब्रुवारी १८७४ रोजी 'इलस्ट्रेटेड लंडन न्यूझ' चे मुखपृष्ठ "भारतातील दुष्काळ" २१ फेब्रुवारी १८७४ रोजी 'इलस्ट्रेटेड लंडन न्यूझ' चे मुखपृष्ठ "भारतातील दुष्काळ"  1876-1878 च्या दुष्काळात पाच क्षीण मुले, भारत. छायाचित्रकार: हूपर. 1876-1878 च्या दुष्काळात पाच क्षीण मुले, भारत. छायाचित्रकार: हूपर.  १९४३ च्या बंगालच्या दुष्काळात बेघर लोक फुटपाथवर खाताना दाखवणारे बेंगल स्पीक्स (१९४४) मधील एक चित्र. १९४३ च्या बंगालच्या दुष्काळात बेघर लोक फुटपाथवर खाताना दाखवणारे बेंगल स्पीक्स (१९४४) मधील एक चित्र.  १९४३ च्या बंगालच्या दुष्काळात भुकेने मृत्यू दर्शवणारे बेंगल स्पीक्स (१९४४) मधील चित्रण. १९४३ च्या बंगालच्या दुष्काळात भुकेने मृत्यू दर्शवणारे बेंगल स्पीक्स (१९४४) मधील चित्रण.  बंगालमध्ये दुष्काळ: गंगेवर धान्य-नौका. इलस्ट्रेटेड लंडन न्यूझ, २१ मार्च १८७४. बंगालमध्ये दुष्काळ: गंगेवर धान्य-नौका. इलस्ट्रेटेड लंडन न्यूझ, २१ मार्च १८७४.  २७ फेब्रुवारी १८९७ रोजीच्या द ग्राफिक मधील फॅमाइन इन इंडिया शीर्षकाचे रेखाचित्र, भारतातील बाजाराचे दृश्य दुकानदारांसोबत दाखवत आहे, ज्यांपैकी बरेचजण हतबल झालेले आहेत, एका व्यापाऱ्याच्या दुकानातून धान्य खरेदी करत आहेत. २७ फेब्रुवारी १८९७ रोजीच्या द ग्राफिक मधील फॅमाइन इन इंडिया शीर्षकाचे रेखाचित्र, भारतातील बाजाराचे दृश्य दुकानदारांसोबत दाखवत आहे, ज्यांपैकी बरेचजण हतबल झालेले आहेत, एका व्यापाऱ्याच्या दुकानातून धान्य खरेदी करत आहेत.  १८७६-१८७८ चा दुष्काळ, भारतातील बेंगळुरू येथील क्षीण महिला आणि मुलांचा समूह. छायाचित्रकार: हूपर. १८७६-१८७८ चा दुष्काळ, भारतातील बेंगळुरू येथील क्षीण महिला आणि मुलांचा समूह. छायाचित्रकार: हूपर.  बेल्लारी येथील दुष्काळ निवारण, मद्रास प्रेसिडेन्सी, द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७ बेल्लारी येथील दुष्काळ निवारण, मद्रास प्रेसिडेन्सी, द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७  द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७ मधील खोदकाम, दुष्काळाच्या काळात मद्रास प्रेसिडेन्सी च्या बेल्लारी जिल्हा मधील दोन सोडून दिलेली मुले दर्शवितात. द ग्राफिक, ऑक्टोबर १८७७ मधील खोदकाम, दुष्काळाच्या काळात मद्रास प्रेसिडेन्सी च्या बेल्लारी जिल्हा मधील दोन सोडून दिलेली मुले दर्शवितात.  Famine tokens of 1874 Bihar famine, and the 1876 Great famine. Famine tokens of 1874 Bihar famine, and the 1876 Great famine.   The "Cooks' Room" at a famine relief camp, Madras Presidency, 1876–1878. Photographer: W. W. Hooper. The "Cooks' Room" at a famine relief camp, Madras Presidency, 1876–1878. Photographer: W. W. Hooper.   Cartoon from Punch, "Mending the Lesson" showing Miss Prudence warning John Bull about handing out too much charity to the needy during the Bihar famine of 1873–1874, and the latter's own interpretation of the Law of Supply and Demand. Cartoon from Punch, "Mending the Lesson" showing Miss Prudence warning John Bull about handing out too much charity to the needy during the Bihar famine of 1873–1874, and the latter's own interpretation of the Law of Supply and Demand.   Victims of the Great Famine of 1876–1878 in British India, pictured in 1877. The famine ultimately covered an area of ६,७०,००० चौरस किमी (२,५७,००० चौ. मैल) and caused distress to a population totalling 58,500,000. The death toll from this famine is estimated to be in the range of 5.5 million people. Victims of the Great Famine of 1876–1878 in British India, pictured in 1877. The famine ultimately covered an area of ६,७०,००० चौरस किमी (२,५७,००० चौ. मैल) and caused distress to a population totalling 58,500,000. The death toll from this famine is estimated to be in the range of 5.5 million people.

हे देखील पहा

• भारतातील दुष्काळ (ब्रिटिश शासन)
• भारतात कंपनीचे शासन
• भारतात दुष्काळ
• भारतातील दुष्काळ
• दुष्काळांची यादी