चक्रवाक

चक्रवाक, ब्राह्मणी बदक
शास्त्रीय नाव	Tadorna ferruginea (Pallas)
कुळ	कादंबाद्य (Anatidae)
अन्य भाषांतील नावे
इंग्लिश	Ruddy Shelduck ; Brahminy Duck
हिंदी	सुरखाब

वर्णन

चक्रवाक हा साधारण ६६ सें. मी. आकारमानाचा पक्षी आहे. चक्रवाक नर केशरी-बदामी रंगाचा असून त्याच्या डोक्याचा आणि मानेचा रंग त्यामानाने थोडा फिकट असतो. त्याच्या मानेभोवताली काळे वर्तुळ (काळा कंठ), पंखांत काळेपांढरे आणि हिरवे पट्टे असून शेपूट काळी असते. मादी नरासारखीच पण तिचे रंग फिकट असतात. मादीच्या मानेभोवती काळे वर्तुळ (काळा कंठ) नसते.

वास्तव्य/आढळस्थान

चक्रवाक हे बहुतकरून भारतात आढळणारे स्थलांतरित बदक आहे. अतिदक्षिण भारताचा प्रदेश वगळता संपूर्ण भारतभर ते हिवाळ्यात आढळते. तसेच बांगलादेश, पाकिस्तान, म्यानमार, चीन या देशांचा काही भाग आणि आफ्रिकेतील इथियोपिया येथेही यांचे वास्तव्य आहे. हे पक्षी तलावात जोडीने किंवा लहान थव्याने विहार करतात; त्यातही तलावांच्या किनाऱ्याकडे राहणे जास्त पसंत करतात. हे पक्षी इतर बदकांच्या मानाने जमिनीवर अधिक व्यवस्थित चालू शकतात. चक्रवाक उत्तम पोहणारा असला, तरी तो पाण्याच्या काठावरच राहणे पसंत करतो. बऱ्याचदा हा जोडीने तलावाच्या काठी किंवा नदीच्या रेताड किनाऱ्यावर फिरताना दिसतो. समुद्रकिनाऱ्यालगतच्या प्रदेशात तो क्वचितच दिसतो. क्वचित प्रसंगी हिवाळ्यात यांचे मोठे थवेही (सु. ४,०००) दिसून आले आहेत. हा फार हुशार व जागरूक पक्षी आहे. थवा एकत्र राखण्यासाठी आणि संकटाची कल्पना इतरांना देण्यासाठी त्यांचे ओरडणे चालू असते. मोटारीच्या कर्ण्याप्रमाणे हा आवाज काढतो.

हा पक्षी सर्वभक्षी आहे. अन्न शोधण्यासाठी हा रात्री बाहेर पडतो. तो वनस्पतींचे हिरवे कोंब आणि बिया यांबरोबर मृदुकाय आणि कवचधारी प्राणी, पाणकीटक, बेडूक, मासे इत्यादी खातो. त्यांच्या प्रजननाचा काळ एप्रिल-जून असतो. जलाशयाच्या कडेला असलेल्या बिळांमध्ये, मातीच्या ढिगाऱ्यावर किंवा कपाऱ्यांत यांचे घरटे असते. मादी ८−१२ अंडी घालते. अंड्यांचा रंग स्वच्छ पांढरा असतो. अंडी उबविण्याचा कालावधी सु. ३० दिवसांचा असतो.

खाद्य

पाण वनस्पती, पाण्यातले कीटक, मासे, सर्पट, मृदुकाय कवची गोगलगाई, कालवे हे चक्रवाक पक्ष्यांचे खाद्य आहे.

प्रजनन काळ

हे बदक मुळातले भारताच्या लडाख प्रांतातील व तिबेटमधील आहे. तिथून ही बदके हिवाळ्यात भारताच्या दक्षिण दिशेला स्थलांतर करतात व उन्हाळ्यात पुन्हा तिबेट व लडाखमध्ये परततात. साधारणपणे एप्रिल ते जून हा काळ चक्रवाक पक्ष्यांचा विणीचा काळ असतो. त्यांचे घरटे झाडाच्या ढोलीत, जुन्या इमारतींच्या भिंतीत असते, ते पिसांनी बनविलेले असते. मादी एकावेळी ६ ते १० स्वच्छ पांढऱ्या रंगाची अंडी देते.

इतर

चक्रवाक पक्ष्याला ब्राह्मणी बदक असेही म्हणतात. ब्राह्मणी हे नाव जातिवाचक नसून ते इंग्लिश भाषेतील पक्ष्यांच्या एका ठराविक रंगच्‍छटेचे नाव आहे. ब्राह्मणी हे नाव इतर अनेक पक्ष्यांना पण दिलेले आहे.

हिमालयातील सर्वाधिक उंच रांग (साधारणपणे २१००० फूट) ओलांडून चक्रवाक भारतात येतात, त्यामुळे सर्वाधिक उंचीवरून उडणारे बदक म्हणून या पक्ष्याची ख्याती आहे. हौशी पक्षी निरीक्षक तिबेटमधील मानस सरोवराला हे पक्षी बघायला जातात.

प्रकार

शाही चक्रवाक

वाङ्‌मयात

संस्कृत आणि अन्य भारतीय काव्यांत हा पक्षी प्रेमाचे व पर्यायाने विरहाचे प्रतीक म्हणून मानला गेला आहे.

१. ज्ञानेश्वर महाराजांनीही ज्ञानेश्वरीतील १६व्या अध्यायात चक्रवाक पक्ष्याची उपमा वापरली आहे.:

तया चक्रवाकांचे मिथुन | साम सामरस्याचे समाधान |
भोगवी जो चिद्‌गगन | भुवनदिवा ||
... ज्ञानेश्वरी १६.६

अर्थ: बुद्धी आणि यथार्थबोध हे दोन चक्रवाक नर-मादी पक्षी शब्दाच्या भिन्‍नार्थरूपी अडचणीत सापडल्याने परस्परांच्या वियोगाने अनादिकालापासून ओरडत बसले आहेत. हे चिद्‌गगनातील गुरूरूपी दिवा असलेया सूर्यदेवा! तू आता लवकर दर्शन दे आणि या चक्रवाकाच्या जोडप्याला समरस ऐक्यतेचे सुख (भोगव) मिळवून दे.

२. महाकवी कालिदासानेही त्याच्या काव्यांत चक्रवाकाच्या उपमा दिल्या आहेत.
दूरी भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकां --- मेघदूत २.२०
अर्थ : चक्रवाकिसारखीच माझी पत्‍नी (मी दूर असल्याने घरी) एकटीच असेल.

३. इहेमामिन्द्र संनुद चक्रकेव दम्पती
..प्रजयैनो स्वस्तकौ विश्वमायुर्व्यश्नुताम्‌ -- अथर्ववेद १४.२.६४
अर्थ : संतानप्राप्ती होऊन सुखाचे आयुष्य उपभोगता यावे यासाठी हे इंद्रा, तू या पतिपत्‍नींना चक्रवाक-चक्रवाकीप्रमाणे प्रेरित कर.

४. शिवाय रघुवंश (३.२४), कुमारसंभव (५.२६) आणि हिरण्यकेशी गृह्यसूत्रात (१.२४.६) चक्रवाक पक्ष्याच्या प्रतिमा वापरल्या आहेत.

चित्रदालन

चक्रवाक(Brahminy duck)
चक्रवाक(Brahminy duck)