अब्द

अब्द म्हणजे वर्ष . हे आजकाल वर्ष, संवत आणि सन या अर्थाने प्रचलित आहे. यावरून शताब्दी, सहस्राबादी, ख्रिस्ताब्द इत्यादी शब्द तयार झाले आहेत. अनेक वीरांच्या, महापुरुषांच्या, संप्रदायांच्या आणि घटनांच्या जीवनाच्या आणि इतिहासाच्या प्रारंभाच्या स्मरणार्थ जगात अनेक अब्द किंवा संवत किंवा सान चालवले गेले आहेत, जसे की,

१. सप्तर्षी संवत - हे सप्तर्षी (सात तारे) च्या काल्पनिक हालचालीशी संबंधित असल्याचे मानले जाते. याला लौकिक, शास्त्र, पहाडी किंवा कच्चा संवत असेही म्हणतात. यात २४ वर्षांची भर टाकल्यास सप्तर्षी-संवत-चक्र चालू वर्ष येते.

२. कलियुग संवत - याला ' महाभारत संवत' किंवा ' युधिष्ठिर संवत' म्हणतात. ज्योतिषशास्त्रीय ग्रंथांमध्ये याचा वापर केला जातो. हे शिलालेखांमध्ये देखील वापरले जाते. ते 3102 ईसापूर्व पासून सुरू होते.

३. वीर निर्वाण संवत - हे शेवटचे जैन तीर्थंकर महावीर स्वामी यांच्या सन ५२७ च्या निर्वाण वर्षाची सुरुवात मानली जाते.

४. बुद्ध निर्वाण संवत - हे गौतम बुद्धांच्या निर्वाण वर्षाची सुरुवात मानली जाते. हे विवादास्पद आहे कारण बुद्ध निर्वाण AD 1097 ते 388 पर्यंतचे विविध स्रोत आणि विद्वानांच्या आधारे मानले जाते.

५. मौर्य संवत - चंद्रगुप्त मौर्याने इसवी सन ३२१ मध्ये चाणक्याच्या मदतीने मौर्य साम्राज्याची स्थापना केली. मौर्य संवत १६५ मधील राजा खारावेलाचा शिलालेख कटक (ओरिसा) येथील हाथीगुंफा येथे सापडला आहे.

६. सेल्युकिड संवत - जेव्हा अलेक्झांडर द ग्रेटचा सेनापती सेल्युकस याला विभागामध्ये आशियाचे साम्राज्य मिळाले, तेव्हा इ.स.पू. 200 मध्ये. 312 पासून त्यांनी स्वतःच्या नावाचे युग सुरू केले. त्याचा संदर्भ खरोस्ती लिपीतील काही लेखांमध्ये आढळतो.

७. विक्रम संवत - याला ' माळवा संवत' असेही म्हणतात. मालवराजांनी आक्रमक शंकांचा पराभव करून त्यांच्या नावाने संवत सुरू केले. त्याची सुरुवात इ.स.पूर्व 75 वर्षापासून झाली असे मानले जाते. हे भारत आणि नेपाळमध्ये खूप लोकप्रिय आहे. उत्तर भारतात चैत्र शुक्ल 1 पासून, दक्षिण भारतात कार्तिक शुक्ल 1 पासून आणि गुजरात आणि राजस्थानच्या काही भागात आषाढ शुक्ल 1 (आषाढी संवत) पासून सुरू होणार असे मानले जाते.

८. शक संवत - दक्षिणेतील प्रतिष्ठानपूरचा राजा शालिवाहन याने हे संवत सुरू केले असा अंदाज आहे. बऱ्याच स्रोतांचा असा विश्वास आहे की ते परदेशी चालवतात. काठियावाड आणि कच्छच्या शिलालेख आणि नाण्यांमध्ये त्याचा उल्लेख आढळतो. वराहमिहिरच्या " पंचसिद्धांतिक " मध्ये याचा उल्लेख प्रथम आला आहे. नेपाळमध्येही हे प्रचलित आहे. यामध्ये 135 वर्षे जोडल्यास V.S होतो आणि 79 वर्षे जोडल्यास AD होतो.

९. कलचुरी संवत - याला 'चेदी संवत' आणि 'त्रकुटक संवत' असेही म्हणतात. या क्र. गुजरात, कोकण आणि मध्य प्रदेशातील लेखांमध्ये आढळते. यामध्ये 307 जोडल्यास V.S होतो आणि 249 जोडल्यास AD होतो.

१०. गुप्त संवत - याला "गुप्त काळ" आणि "गुप्त वर्ष" असेही म्हणतात. काठियावाडच्या वलभी राज्यात (इ.स. 894) याला "वलभी संवत" असे म्हणतात. हे गुप्त घराण्यातील राजाशी संबंधित आहे. तो नेपाळपासून गुजरातपर्यंत प्रचलित होता. त्यात ३७६ जोडून विक्रम क्रमांक, २४१ जोडून शक क्रमांक. आणि 320 जोडल्यास वर्ष AD बनते.

११. गंगा संवत - कलिंगनगर (तामिळनाडू) येथील गंगावंशी राजाने चालवलेला संवत मानला जातो. दक्षिण भारतातील काही ठिकाणी याचा उल्लेख आढळतो. 579 जोडल्यास सन इ.स.

१२. हर्ष संवत - थानेश्वरचा राजा हर्षवर्धन याच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी चालवले गेले असे मानले जाते. तो काही काळ उत्तर प्रदेश आणि नेपाळमध्ये प्रचलित राहिला. त्यात ६०६ जोडून, ख्रिश्चन वर्ष जोडल्यास ते ख्रिस्ती वर्ष बनते.

१३. भाटिक (भट्टिक) संवत - हे संवत जैसलमेरचा राजा भट्टिक (भाटी) चालवत असे मानले जाते. यामध्ये 680 जोडून, V.S आणि E.C मध्ये 623 जोडून. तो बनवला जातो

१४. कोलसम (कोलंब) संवत - तमिळमध्ये ते "कोल्लम अंदू" आणि संस्कृतमध्ये कोलंब संवत असे लिहिले जाते. मलबारचे लोक याला ‘परशुराम संवत’ असेही म्हणतात. त्याची सुरुवात नक्की माहीत नाही. यात 825 जोडून ई.सी. तो बनवला जातो

१५. नेवार (नेपाळ) संवत - नेपाळ राज जयदेवमल्ल यांनी चालवला. यामध्ये 936 जोडल्यास V.S आणि 879 जोडल्यास AD होते. तो बनवला जातो

१६. चालुक्य विक्रम संवत - कल्याणपूर (आंध्र) चा चालुक्य (सोलंकी) राजा विक्रमादित्य (VI) याने शक संवताच्या जागी चालुक्य संवत सुरू केले. याला "चालुक्य विक्रम काल", "चालुक्य विक्रम वर्ष", "वीर विक्रम काल" असेही म्हणतात. 1132 BC जोडून आणि 1076 AD जोडून. तो बनवला जातो

१७. सिंह संवत - कर्नल जेम्स टॉड यांनी 'शिवसिंह संवत' असे नाव दिले आहे आणि दीव बेट (काठियाबार्ड) च्या गोहिलांनी सांगितले आहे. याचा निश्चित पुरावा नाही. यात 1170 जोडून, V.S. 1113 जोडून E.S. तो बनवला जातो

१८. लक्ष्मणसेन संवत - याची सुरुवात बंगालचा सेनवंशी राजा लक्ष्मणसेन याच्या राज्याभिषेकाने झाली. त्याची सुरुवात माघ शुक्ल १ पासून मानली जाते. बंगाल, बिहार ( मिथिला ) मध्ये ते प्रचलित होते. त्यात 1040 जोडून, शंका क्रमांक, 1175 V. क्रमांक जोडून. आणि जोडून 1118 इ.स तो बनवला जातो

१९. पुडुवप्पू संवत - कोचीनजवळ उगम पावलेल्या "बेपिन" बेटाच्या स्मरणार्थ हे संवत 1341 मध्ये सुरू झाले. सुरुवातीला कोचीन राज्यात प्रचलित होती.

२०. राज्याभिषेक संवत - जून 1674 चा प्रारंभ, छत्रपती शिवाजींचा राज्याभिषेक मानला जातो. तो मराठा प्रभावापर्यंत प्रचलित होता.

२१. बारहस्पत्य संवत्सर - हा १२ वर्षांचा मानला जातो. हे वर्ष गुरूच्या उगवण्याच्या आणि मावळण्याच्या अनुक्रमावरून मोजले जाते. त्याचा उल्लेख इसवी सन पूर्व सातव्या शतकापूर्वीच्या काही शिलालेखांमध्ये आणि दान पत्रांमध्ये आढळतो, जसे की "वर्षमान अश्विन", "वर्षमान कार्तिक" इ.

२२. बारहस्पत्य संवत्सरा (60 वर्षांचा) - यामध्ये 60 वेगवेगळ्या नावांचे 361 दिवस मानले जातात. त्याची सुरुवात बृहस्पतिच्या राशीच्या बदलामुळे झाली असे मानले जाते. दक्षिणेत त्याचा अधिक उल्लेख आहे. चालुक्य राजा मंगलेश (इ. स. ५९१-६१०) याच्या लिखाणात हे "सिद्धार्थ संवत्सरा" म्हणूनही लिहिले गेले आहे.

२३. ग्रहपरिवृत्ति संवत्सर - याचे ९० वर्षांचे चक्र आहे. पूर्ण झाल्यावर, वर्ष 1 पासून लेखन सुरू करा. त्याची सुरुवात इ.स.पूर्व २४ पासून झाली असे मानले जाते. मदुरा (तामिळनाडू) मध्ये त्याचा विशेष कल आहे.

२४. सौर वर्ष - हे 365 दिवस, 15 घाडी, 31 पाल आणि 30 विपल मानले जाते. त्यात बारा महिन्यांचा समावेश होतो. आजकाल बहुतांशी सौरवर्ष प्रॅक्टिसमध्ये आहे.

२५. चंद्र वर्ष - दोन चंद्र टप्प्यांतून एक चंद्र महिना बनतो. उत्तरेकडील कृष्ण पक्ष १ आणि दक्षिणेकडील शुक्ल पक्ष १ पासून महिना मोजला जातो. 12 चांद्र महिन्यांचे एक चांद्र वर्ष आहे जे 354 दिवसांचे आहे, 22 घाडी 1 पाल आणि 24 विपल आहे. सौर आणि चांद्र महिन्यांच्या 32 महिन्यांमध्ये 1 महिन्याचा फरक आहे.

२६. हिजरी वर्ष - 15 जुलै, 622 इसवी सन हा प्रेषित मुहम्मद यांच्या मक्काहून मदिना येथे स्थलांतराचा दिवस मानला जातो (हिजरी). हे चांद्र वर्ष आहे. याची सुरुवात चंद्राच्या दर्शनाने होते. तारीख एका संध्याकाळपासून दुसऱ्या संध्याकाळपर्यंत असते. सौर महिन्याच्या तुलनेत चांद्रमास सुमारे 10 दिवस, 53 तास, 30 क्षण आणि 6 विपल असतो. अशा प्रकारे 100 सौसर वर्षांत, 3 चंद्र वर्षांचा काळ 24 दिवस आणि 9 घड्याळे वाढेल. अस्तु, या वर्षाची इतरांशी निश्चित तुलना होऊ शकत नाही. भारतातील त्याचा पहिला उल्लेख महमूद गझनवीच्या महमूदपूर (लाहोर) येथील नाण्यांवर आढळतो, ज्यावर संस्कृतमध्ये हिजरी वर्षाचा उल्लेख आहे.

२७. शाहूर पुत्र - बहुधा तो भारतात मुहम्मद तुघलकाने चालवला असावा. हिजरी वर्षाचे हे सुधारित रूप आहे. चांद्रमासाच्या ऐवजी सौर महिन्यानुसार विचार केला गेला आहे. त्यात 600 जोडून AD आणि 657 जोडून तो V.S होतो. मराठा राजवटीत ते लोकप्रिय झाले. मराठी पंचांगात अजूनही आढळतात.

२८. पीक वर्ष - हिजरी 971 (1563) मध्ये अकबराने तोडरमलशी सल्लामसलत करून महसूल संकलनासाठी चालवले होते. हे हिजरी वर्षाचे सुधारित रूप आहे कारण त्याचे महिने सौर महिन्यानुसार चालतात. पंजाबपासून बंगालपर्यंतच्या उत्तरेकडील भागातील शेतकरी आणि अमीनांमध्ये याचा प्रसार आहे. दक्षिण भारतातील पीक हंगाम उत्तरेपेक्षा काहीसा वेगळा आहे.

२९. विलायती सन - बंगालमध्ये त्यांची सत्ता स्थापन केल्यानंतर ते इंग्रजांनी चालवले. हा पीक वर्षाचा आणखी एक प्रकार आहे ज्यामध्ये अश्विन महिन्यापासून पाऊस सुरू होतो. यात 592-593 जोडून इ.स तो बनवला जातो

३०. आमली वर्ष - हे खरे तर विलायती वर्ष आहे परंतु ओरिसात हे वर्ष भाद्रपद शुक्ल १२ पासून म्हणजेच राजा इंद्रद्युम्नच्या जन्मापासून सुरू झाल्याचे मानले जाते. त्याचा प्रचार तिथल्या व्यापाऱ्यांमध्ये आणि कोर्टात आहे.

३१. बांगला सन - याला "बंगबद" असेही म्हणतात. पीक वर्षातील फरक म्हणजे तो वैशाखपासून सुरू होतो. त्यात 594 जोडल्यास AD होते आणि 651 जोडल्यास V.S.

३२. मागी सन - हे सुद्धा फक्त बंगालमध्ये चालते पण त्याची सुरुवात बंगलादेशच्या 45 वर्षे मागे मानली जाते. बांगलादेशातील चितगाव जिल्ह्यात याचा प्रचार करण्यात आला. प्रचाराचे कारण आराकान (ब्रह्मदेश) च्या मागी जमातीच्या प्रादेशिक विजयामध्ये सापडते.

३३. इलाही वर्ष - सम्राट अकबराने या वर्षी हिजरी वर्ष ९९२ (इ.स. १५८४) मध्ये बिरबलाच्या मदतीने "दीन-इलाही" (ईश्वरीय धर्म) सुरू केला. यामध्ये महिने ३२ दिवसांचे होते. अकबर जहांगीरच्या काळातील लेख आणि नाण्यांमध्ये याचा उल्लेख आढळतो. शहाजहानने ते संपवले.

३४. ज्यू वर्ष - हे प्रचलित कालखंडांपैकी सर्वात प्राचीन आहे. इस्रायल आणि जगातील ज्यू त्याचा वापर करतात. ते 5733 वर्षे जुने आहे. हे वर्ष ख्रिश्चन वर्षात 3561 जोडून येते.

३५. ख्रिश्चन वर्ष - हे येशू ख्रिस्ताच्या जन्म वर्षाची सुरुवात मानली जाते. इसवी सन ५२७ च्या सुमारास, रोमचा रहिवासी असलेल्या पुजारी डायोनिसियसने मोजणी करून रोम शहराच्या स्थापनेनंतर ७९५ वर्षांनी येशू ख्रिस्ताचा जन्म निश्चित केला. त्याचा प्रसार चालू इसवी सनाच्या सहाव्या शतकापासून सुरू झाला आणि इसवी सन १००० पर्यंत युरोपातील सर्व ख्रिश्चन देशांनी आणि आधुनिक युरोपीय साम्राज्यवादाच्या विस्ताराने संपूर्ण जगाने त्याचा स्वीकार केला. याआधी, ज्युलियस सीझर आणि पोप ग्रेगरी यांनी निश्चित केलेले वर्ष आणि पंचांग रोमन साम्राज्यात चालत असत. हे एक सौर वर्ष आहे जे १ जानेवारीपासून सुरू होते. २४ तासांचा दिवस (मध्यरात्री १२ ते पुढच्या रात्री १२ पर्यंत) मानला जातो. यात ५७ वर्षे जोडल्यास विक्रम संवत होते. १९१७ पर्यंत, रशियामध्ये वर्षाची सुरुवात पश्चिम युरोपच्या तुलनेत १३ दिवसांनी मागे होती. क्रांतीनंतर, लेनिनने ते वाढवले आणि समीकरण केले, जेणेकरून २५ ऑक्टोबर रोजी झालेली क्रांती ७ नोव्हेंबर रोजी स्वीकारली गेली. त्यामुळेच सोव्हिएत क्रांतीला ‘ऑक्टोबर क्रांती’ असेही म्हटले जाते.