विष्णु पुराण

विष्णु पुराण (IAST:Viṣṇu purāṇa, संस्कृत: विष्णुपुराण) हे अठरा महापुराणांपैकी एक आहे, हिंदू धर्माच्या प्राचीन आणि मध्ययुगीन ग्रंथांचा एक प्रकार आहे. वैष्णव साहित्यातील हा एक महत्त्वाचा ग्रंथ आहे.

विष्णु पुराणातील हस्तलिखिते आधुनिक युगात अनेक आवृत्त्यांमध्ये टिकून आहेत. इतर कोणत्याही प्रमुख पुराणांपेक्षा, विष्णू पुराणात त्याची सामग्री पंचलक्षण स्वरूपात सादर केली जाते - सर्ग (विश्वविज्ञान), प्रतिसर्ग (विश्वविज्ञान),वंश (देव, ऋषी आणि राजांची वंशावली), मन्वंतर (वैश्विक चक्र), आणि वंशानुचरितम (विविध राजांच्या काळातील कथा) असे ,मजकुराच्या काही हस्तलिखितांमध्ये इतर प्रमुख पुराणांमध्ये आढळणारे महात्म्य आणि तीर्थयात्रेवरील सहल मार्गदर्शन या सारख्या विभागांचा समावेश न केल्यामुळे उल्लेखनीय आहेत,परंतु काही आवृत्त्यांमध्ये मंदिरांवरील अध्याय आणि पवित्र तीर्थक्षेत्रांच्या प्रवास मार्गदर्शकांचा समावेश आहे. 1840 मध्ये एच.एच.विल्सन यांनी अनुवादित केलेले आणि प्रकाशित केलेले सर्वात जुने पुराण म्हणूनही हा मजकूर उल्लेखनीय आहे, त्यानंतर उपलब्ध हस्तलिखितांवर आधारित, पुराण काय असावेत याविषयीचे अनुमान आणि त्या काळातील परिस्थिती व परिसर दर्शविते.

विष्णु पुराण हे लहान पौराणिक ग्रंथांपैकी एक आहे, ज्यात सुमारे 7,000 श्लोक आहेत. हे प्रामुख्याने हिंदू देव विष्णू आणि कृष्णासारख्या त्याच्या अवतारांभोवती केंद्रित आहे, परंतु ब्रह्मा आणि शिव यांची स्तुती करते आणि ते विष्णूवर अवलंबून असल्याचे प्रतिपादन करते. विल्सन सांगतात की, पुराण हे सर्वधर्मीय आहे आणि त्यातील कल्पना, इतर पुराणांप्रमाणेच, वैदिक विश्वास आणि कल्पनांवर आधारित आहेत.

विष्णु पुराण, सर्व प्रमुख पुराणांप्रमाणे, त्याचे लेखक वेद व्यास ऋषी असल्याचे श्रेय देते. वास्तविक लेखक आणि त्‍याच्‍या रचनेची तारीख अज्ञात आणि विवादित आहे. त्याच्या संरचनेचा अंदाज 400 BCE ते 900 CE पर्यंत आहे. हा मजकूर बहुधा कालांतराने अनेक थरांमध्ये रचला गेला आणि पुन्हा लिहिला गेला, ज्याचे मूळ कदाचित प्राचीन १ल्या सहस्राब्दी बीसीई ग्रंथांमध्ये आहे जे आधुनिक युगात टिकले नाहीत. पद्म पुराणात विष्णू पुराणाचे वर्गीकरण सत्व पुराण (पुराण जे चांगुलपणा आणि शुद्धतेचे प्रतिनिधित्व करते) असे केले जाते.

रचना काल

विष्णु पुराणाची रचना तारीख अज्ञात आणि विवादित आहे, अंदाज मोठ्या प्रमाणात असहमत आहेत. विविध विद्वानांनी विष्णू पुराणाच्या सुरुवातीच्या आवृत्तीसाठी काही प्रस्तावित तारखा [टीप 1] समाविष्ट केल्या आहेत:

व्हिन्सेंट स्मिथ (1908): 400-300 BCE

सीव्ही वैद्य (1925): ~9वे शतक,

मोरिझ विंटर्निट्झ (१९३२): शक्यतो पहिल्या सहस्राब्दीच्या प्रारंभी, परंतु रोचर म्हणतात, "इतर कोणत्याही पुराणापेक्षा विष्णू पुराणाला निश्चित तारीख देणे आता शक्य नाही".

राजेंद्र चंद्र हाजरा (1940): 275-325 CE

रामचंद्र दीक्षितर (1951): 700-300 BCE

रॉय (1968): 9व्या शतकानंतर.

होरेस हेमन विल्सन (१८६४): यांनी हे मान्य केले की परंपरेनुसार हा बीसीई 1ल्या सहस्राब्दीचा मजकूर आहे आणि मजकुराचे मूळ वैदिक साहित्यात आहे, परंतु त्याच्या विश्लेषणानंतर असे सुचवले गेले की विद्यमान हस्तलिखिते 11 व्या शतकातील असू शकतात.

वेंडी डोनिगर (1988): सी. 450 CE

रचना

सध्याच्या मजकुरात सहा अंश (भाग) आणि १२६ अध्याय यांचा समावेश आहे. पहिल्या भागात 22 प्रकरणे, दुसऱ्या भागात 16 प्रकरणे, तिसऱ्या भागात 18 प्रकरणे आणि चौथ्या भागात 24 प्रकरणे आहेत. पाचवा आणि सहावा भाग मजकूराचा सर्वात लांब आणि सर्वात लहान भाग आहे, ज्यात अनुक्रमे 38 आणि 8 अध्याय आहेत.

मूळ विष्णू पुराणात 23,000 श्लोक आहेत, परंतु हयात असलेल्या हस्तलिखितांमध्ये यापैकी फक्त एक तृतीयांश म्हणजे सुमारे 7,000 श्लोक आहेत असा दावा मजकूर परंपरेने केला आहे. मजकूर मेट्रिक श्लोक किंवा श्लोकांमध्ये बनलेला आहे, ज्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात 32 अक्षरे आहेत, त्यापैकी 16 अक्षरे प्राचीन साहित्यिक मानकांनुसार मुक्त शैली असू शकतात.

विष्णू पुराण हा एक अपवाद आहे कारण त्यात ते विष्णू पूजाशी संबंधित पंचलक्षाना स्वरूपात सादर करते- सर्ग(कॉसमोगोनी), प्रतिसर्ग (कॉस्मोलॉजी), वंश (देवता, ऋषी आणि राजे),मानवांतर (कॉस्मिक सायकल्स) आणि वंशानुचरितम् (विविध राजांच्या काळातील कथा) .

हे एक दुर्मिळ पुराण आहे, असे डिमीट आणि व्हॅन बुटेनेन म्हणतात, कारण ज्ञात पुराण साहित्याचा फक्त 2% भाग या पाच पंचलक्षण वस्तूंबद्दल आहे, आणि सुमारे 98% विश्वकोशीय विषयांच्या विविध श्रेणींबद्दल आहे.

पुराणाचे घटक

विष्णु पुराणाची सुरुवात, ऋषी मैत्रेय आणि त्यांचे गुरु, पराशर यांच्यातील संभाषणाने होते, ऋषी विचारतात , "या विश्वाचे आणि त्यातील सर्व घटकांचे स्वरूप काय आहे ?"

पहिला सर्ग (अंश) : विश्वविज्ञान (कॉस्मॉलॉजी)

विष्णु पुराणातील पहिला सर्ग (भाग) ब्रह्मांडाची उत्पत्ति , देखभाल आणि लय अर्थात नाश यांच्याशी संबंधित विश्वविज्ञान प्रस्तुत करते.[36] रोचर म्हणतात, पौराणिक कथा हिंदू तत्त्वज्ञानाच्या सांख्य दर्शनाशी संबंधित अनेक सिद्धांतांनी विणलेल्या असतात.

इतर काही पुराणांमध्ये, जसे कि शिव किंवा ब्रह्मा किंवा देवी शक्ती यांना महत्त्व दिले जाते.

हिंदू देवता विष्णू यांस या ग्रंथातील विश्वविज्ञानाचा मध्यवर्ती घटक म्हणून प्रस्तुत केले गेले आहे. हरी, जनार्दन, माधव, अच्युत, हृषिकेश आणि इतर सारख्या विष्णूच्या समानार्थी नावांच्या विपुल वापरासह, पहिल्या भागाच्या 22 अध्यायांमध्ये विष्णूचा आदर आणि उपासना मुक्तीचे साधन म्हणून वर्णन केले आहे.

विष्णु पुराणातील अध्याय 1.16 ते 1.20 मध्ये दयाळू आणि विष्णू भक्त प्रल्हादाची आख्यायिका आणि त्याचा राक्षसी राजा पिता हिरण्यकश्यपु यांनी केलेला छळ सादर केला आहे, ज्यामध्ये विष्णूच्या नृसिंह अवताराने, भक्त प्रल्हादाला शेवटी वाचवले आहे.[9] [3] ही कथा इतर पुराणांमध्येही आढळते.

विल्सन म्हणतात, विष्णू पुराणाच्या पहिल्या पुस्तकात विष्णूचे वर्णन  केले आहे, सर्व घटक, जगातील सर्व पदार्थ, संपूर्ण विश्व, सर्व प्राणी, तसेच प्रत्येक जीव, निसर्ग, बुद्धी यामधील आत्मा (आत्मस्व, सार) असे भाषांतरित केले आहे. , अहंकार, मन, इंद्रिये, अज्ञान, शहाणपण, चार वेद, जे काही आहे आणि जे नाही ते सर्व.

दुसरा अंश प्रतिसर्ग : पृथ्वी (कॉस्मोलॉजी )

पौराणिक मजकुराचा दुसरा भाग पृथ्वी, सात महाद्वीप आणि सात महासागरांच्या सिद्धांताचे वर्णन करतो. यामध्ये मेरू पर्वत, मंदार पर्वत आणि इतर प्रमुख पर्वत, तसेच भारत वर्ष (शब्दशः भारताचा देश) आणि त्याच्या असंख्य नद्या आणि त्यातील विविध लोकांचे वर्णन आहे. सात खंडांना जंबू, प्लाक्षा, सलमाला, कुश, क्रौंच, शक आणि पुष्करा अशी नावे आहेत, प्रत्येक खंड वेगवेगळ्या प्रकारच्या द्रव्यांनी वेढलेले आहे (मीठाचे पाणी, ताजे पाणी, वाइन, उसाचा रस, तुप , दही आणि दूध).

विष्णु पुराणातील हा भाग पृथ्वी, ग्रह, सूर्य आणि चंद्राच्या वरच्या गोलाकारांचे वर्णन करतो. मजकूराच्या दुसऱ्या  पुस्तकातील चार प्रकरणे (२.१३ ते २.१६) राजसिंहासन सोडून संन्यासी जीवन जगण्याऱ्या राजा भरताच्या आख्यायिका सादर करतात,आणि ह्या कथा भागवत पुराण 5.7 ते 5.14 मध्ये आढळणाऱ्या दंतकथांप्रमाणेच आहेत.  या पुस्तकात आणि इतर पुराणांमध्ये मांडलेल्या मेरू पर्वताच्या पूर्वेला असलेल्या मंदारा पर्वताचा भूगोल, मंदिर (हिंदू मंदिर) या शब्दाशी आणि "प्रतिमा, ध्येय आणि गंतव्यस्थान" या शब्दाशी संबंधित असू शकतो.

तिसरा अंश मन्वंतर : वेळ

विष्णु पुराणाच्या तिसऱ्या पुस्तकातील प्रारंभिक अध्याय मन्वंतरस किंवा मनुष्य युगाचा (प्रत्येक 306.72 दशलक्ष वर्षे लांब) सिद्धांत मांडतात. हे सर्व काही चक्रीय आहे, आणि युगे सुरू होतात, परिपक्व होतात आणि नंतर विरघळतात या हिंदू विश्वासावर आधारित आहे. मजकूर सांगते की सहा मन्वंतर आधीच होऊन गेले आहेत आणि सध्याचे वय सातवे आहे. प्रत्येक युगात, मजकुराचे प्रतिपादन केले जाते, वेदांची चार भागात मांडणी केली जाते, त्याला आव्हान दिले जाते आणि हे यापूर्वी अठ्ठावीस वेळा घडले आहे. प्रत्येक वेळी, एक वेद व्यास प्रकट होतो आणि तो आपल्या विद्यार्थ्यांच्या मदतीने, शाश्वत ज्ञानाचे परिश्रमपूर्वक आयोजन करतो.

विष्णु पुराणात पुस्तक 3 मध्ये जन्मापासून ते मृत्यूपर्यंतच्या संस्कारांवर अनेक अध्याय समाविष्ट आहेत. अंत्यसंस्कार विधीवर प्रकरणे समाविष्ट आहेत.

वैदिक शाळांच्या उदयानंतर, मजकूर अध्याय २.८ मध्ये चार वर्णांची नैतिक कर्तव्ये, अध्याय २.९ मध्ये प्रत्येक मनुष्याच्या जीवनातील चार आश्रम अर्थात टप्पे, अध्याय २.१० मध्ये विवाह विधींसह उत्तीर्ण विधी सादर करतो. २.१२, आणि २.१३ ते २.१६ या अध्यायात श्राद्ध म्हणजेच पूर्वजांचे संस्कार.

चौथा अंश : राजवंश

पुस्तकात मजकुराच्या चौथ्या भागात् , 24 मोठ्या अध्यायांमध्ये, शाही राजवंशांचे वर्णन केले जाते, ज्याची सुरुवात ब्रह्मापासून होते, त्यानंतर सौर आणि चंद्र राजवंश, त्यानंतर युगांवरील (युग) पृथ्वीवरील राजवंश, परिक्षित यांचे "वर्तमान राजा" म्हणून प्रतिपादन केले आहे. या मजकुरात शौभ्री, मंधात्री, नर्मदा, ऋषी कपिला, राम, निमी, जनक, सत्यवती, पुरू, यदु, कृष्ण, देवक, पांडू, कुरु, भरत, भीष्म आणि इतर अशा असंख्य पात्रांच्या दंतकथा समाविष्ट आहेत.

पाचवा अंश : कृष्ण

विष्णु पुराणाचा पाचवा आणि सर्वात मोठा भाग कृष्णास समर्पित आहे, ज्यामध्ये ३८ अध्याय आहेत. हे विष्णूचा अवतार असलेल्या कृष्णाच्या आख्यायिकेला समर्पित आहे. भागाची सुरुवात कृष्णाच्या जन्माच्या कथेने होते, त्याच्या बालपणीच्या खोड्या आणि नाटके, त्याचे कारनामे, मथुरेच्या कंस नावाच्या राक्षस-जुन्या राजाच्या जुलूमशाहीचा अंत करण्याचा त्याचा उद्देश, असे वर्णन सापडते.

विष्णु पुराणातील कृष्ण कथा भागवत पुराणातील, इतर अनेक पुराणांमध्ये आणि महाभारतातील हरिवंशातील त्याच्या दंतकथेप्रमाणेच आहे. भागवत पुराणाने विष्णू पुराणातील कृष्ण दंतकथेचा विस्तार केला आहे का, किंवा नंतरच्या पुराणातील आवृत्तीचे संक्षिप्तीकरण केले आहे की नाही यावर विद्वानांनी दीर्घ वादविवाद केला आहे, किंवा दोन्ही सामान्य युगाच्या पहिल्या सहस्राब्दीमध्ये कधीतरी रचल्या गेलेल्या हरिवंशावर अवलंबून आहेत.

सहावा अंश : मुक्ती / मोक्ष

विष्णु पुराणातील शेवटचा भाग सर्वात लहान आहे, ज्यामध्ये 8 अध्याय आहेत. सहाव्या पुस्तकाचा पहिला भाग असे प्रतिपादन करतो की कलियुग हे दुष्ट, क्रूर आणि दुष्टतेने भरलेले आहे ज्यामुळे दुःख निर्माण होते, तरीही "कलियुग उत्कृष्ट आहे" कारण कोणीही दुष्टात सामील होण्यास नकार देऊ शकतो, विष्णूला समर्पित करू शकतो आणि अशा प्रकारे मोक्ष प्राप्त करू शकतो.

शेवटचे अध्याय, 6.6 ते 6.7 या मजकुरात विष्णू भक्तीचे साधन म्हणून योग आणि ध्यान यांची चर्चा आहे. चिंतनशील भक्ती असा मजकूर प्रतिपादन करते, ब्रह्म (परम आत्मा, अंतिम वास्तविकता) सह एकीकरण आहे, जे केवळ करुणा, सत्य, प्रामाणिकपणा, निरुत्साही, आत्मसंयम आणि पवित्र अभ्यास यासारख्या सद्गुणांनीच साध्य होते. मजकुरात पाच यम, पाच नियम, प्राणायाम आणि प्रत्याहाराचा उल्लेख आहे. शुद्ध आणि परिपूर्ण आत्म्याला विष्णू म्हणतात, असा मजकूर सांगते, आणि विष्णूमध्ये लीन होणे म्हणजेच मुक्ती होय, असे प्रतिपादन केले आहे. मजकूरातील शेवटचा अध्याय 6.8 स्वतःस "अविनाशी वैष्णव पुराण" असल्याचे सांगतो.

कथा

सत्यव्रत म्हणाला, ते ऐकून मासा समुद्राच्या मधोमध गेला आणि एका मोठ्य़ा डोंगरासारखा वाढत वाढत त्याने सर्व महासागर व्याप्त केला व म्हणाला - ‘‘सत्यव्रता! पाहिलेस? तू म्हणालास ते अमोघ ठरले, पाहातो आहेस ना! आणखी काम चालूच आहे. असा आणखी वाढत वाढत काय होतो, नकळे!’’ तेव्हां सत्यव्रत हात जोडून नमस्कार करीत म्हणाला - ‘‘मत्स्यरूपांत असलेल्या हे नारायणा! मी रक्षण कर म्हणताच आलांस आणि माझ्या रक्षणार्थ मत्स्यावतार धारण केलांस. तुझी अगाध लीला कळण्याइतका मी मोठा आहे कां रे?’’ अशाच तऱ्हेने अनेक प्रकारे नारायणाचा स्तुतिपाठ केला.

तेव्हां मत्स्यावतार धारण केलेला विष्णू म्हणाला - ‘‘अरे राजा! सात दिवसांत कल्पान्त होणार आहे. व सर्व जग जलमय होईल. ज्ञान, औषधी वनस्पती व बीजें नष्ट होता कामा नयेत. पुढे येणाऱ्या कल्पान्ता या सर्वांचे रक्षण झाले पाहिजे. तुझ्यासाठी एक मोठी नौका, अंधकारात जसा दिवा असावा, तशी येत आहे. त्या नौकेमध्ये सप्तर्षी असतील ती ज्योती त्यांचीच समज!’’

‘‘औषधी वनस्पती, बियाणाच्या राशी, वगैरे तू आपल्याबरोबर नौकेत भर! माझ्या नाकावरच्या शिंगाने मी तुम्ही ज्या नावेत असाल ती नाव बुडू नये व तिचे रक्षण व्हावे, यासाठी सर्व प्रयत्न करीन. म्हणून मी असा अवतार धारण केला आहे. ब्रह्मदेव जागा होईपर्यंत नाव ध्रुव ताऱ्याच्या दिशेने तरंगत जात राहील. येणाऱ्या कल्पांत तू वैवस्वत या नांवे मनू होशील!’’ असा नारायणाने आदेश दिला. सत्यव्रताने विष्णूला गुडघे टेकून नम्रपणे नमस्कार केला. मत्स्यावतार आपल्या चारही कल्ल्यांनी पोहत आणि शेपटी पाण्यावर आपटीत वेगाने लाटांना कापीत खोल निघून गेला. ब्रह्मदेव गाढ झोपेत होता. सर्वत्र अंधकार पसरला व जग काळोखांत बुडाले.

विष्णूपुराण या विषयावरील मराठी पुस्तके

• श्री विष्णू पुराण (संपादक - दत्ता कुलकर्णी)
• विष्णूपुराण (प्र.न. जोशी)
• विष्णू पुराण कथासार (काशिनाथ जोशी)