एकांकिका

एकांकिका म्हणजे एक अंकी नाटक. स्थलकालाच्या मर्यादित अवकाशात आपल्या सर्व नाट्यशक्ती एककेंद्रित करणारा; थोडक्यात उत्कट, एकसंघ व एकजिनसी परिणाम साधणारा संपूर्ण, स्वयंपूर्ण, एक अंकी नाट्यप्रकार म्हणजे एकांकिका. भरताने संस्कृत नाट्यशास्त्रात नाटकांचे दहा प्रकार सांगितले आहेत.त्यांतले भाण, उत्सृष्टिकांक, व्यायोग आणि वीथी हे चार प्रकार एकांकिकांचे आहेत. याचा अर्थ, भरताच्या काळातही ही चार प्रकारची नाटके होत असावीत. स्थल-काल व कथानिकाची एकता साधणार्‍या, प्रभावी व्यक्तिरेखा असणार्‍या व एकसंघ स्वरूपाच्या पाच स्वयंपूर्ण एकांकिका भास या नाटककाराने लिहिल्या आहेत. पण भासाला अनुसरून नंतरच्या नाटककारांनी अशा एकांकिका लिहून एक प्रवाही परंपरा निर्माण केल्याचे आढळत नाही. त्यानंतर, भारतामधल्या ब्रिटिश राजवटीच्या काळात मुख्यत्वे संस्कृत आणि इंग्रजी वाङ्मयावरून स्फूर्ती घेऊन मराठी एकांकिका लिहिल्या गेल्या. स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात हा नाट्यप्रकार मराठीत भरभराटीला आला.

एकांकिका सुमारे अर्ध्या ते पाऊण तासाची असते. ती बहुरूपिणी असते. तिला कोणत्याही विषयाचे वावडे नसल्याने ती काव्यमय, चर्चात्मक, प्रहसनासारखी, तत्त्वचिंतनपर किंवा रहस्यकथेसारखी असू शकते. एखाद-दुसरीच मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा, अर्थभारित आणि नाट्यगर्भ असे मोजकेसंवाद, तीव्र व उत्कट परिणाम साधणारे प्रसंग या सर्वांच्या साह्याने एकांकिका एकात्म परिणाम साधते. आजची मराठी एकांकिका ही एकप्रवेशी न राहता बहुप्रवेशी आणि बहुकेंद्री झाली आहे.

मराठीतील सुरुवातीच्या एकांकिका या इंग्रजी एकांकिकांचे अनुवाद आणि रूपांतरे असत. उदा० इंग्रजी 'दि सीक्रेट' चा किरातांनी केलेला 'संशयी शिपाई' हा अनुवाद; 'दि डिअर डिपार्टेड' आणि 'कमिंग थ्रू द राय' या एकांकिकांची माधव मनोहर यांनी केलेली अनुक्रमे 'आजोबांच्या मुली' आणि 'जन्मापूर्वी' ही रूपांतरे. तसेच दिवाकरांचे 'आंधळे'(मूळ इंग्रजी लेखक -मेटरलिंक) वगैरे, राम गणेश गडकर्‍यांचे 'दीड पानी नाटक' ही बहुधा अनुवादित नसलेली स्वतंत्र एकांकिका असावी. पुढील काळात अनंत काणेकर, दत्तू बांदेकर, भा.वि. वरेरकर, मो.ग.रांगणेकर, व्यंकटेश वकील, शं.बा.शास्त्री इत्यादी लेखकांच्या एकांकिकाही प्रकाशित झाल्या.

इ.स. १९५० मध्ये भारतीय विद्या भवन या संस्थेने आंतरमहाविद्यालयीन एका़किका स्पर्धा घ्यावयास सुरुवात केली, आणि मराठीत एका़किका हा नाट्यप्रकार बहरास आला. आता एकांकिकांच्या अनेक स्पर्धा होतात आणि मराठीत दर वर्षी असंख्य एकांकिका लिहिल्या जातात आणिरं गमंचावर सादर केल्या जातात.

काही प्रसिद्ध एकांकिका

अनुवादित :

• अभ्यास (शं.ना.नवरे)
• कदाचित (पु.ल.देशपांडे)
• खुर्च्या (वृंदावन दंडवते)
• जनावर (शं.ना.नवरे), वगैरे.

स्वतंत्र :

• अ‍ॅश इज बर्निंग (प्रदीप राणे)
• अस्तित्व (चंद्रकांत प्रभाकर देशपांडे)
• इतिहास (चंद्रकांत प्रभाकर देशपांडे)
• एका म्हातार्‍याचा खून (महेश एलकुंचवार)
• काहूर (शफाअतखान)
• खोटं नाटक (वृंदावन दंडवते)
• घोटभर पाणी (प्रेमानंद गज्वी)
• चिऊताई, चिऊताई दार उघड (प्रदीप राणे)
• छिन्न (वामन तावडे)
• झुलता पूल (सतीश आळेकर)
• डिअर पिनाक (सुहास तांबे)
• देव नवरी (प्रेमानंद गज्वी)
• पुढारी (वृंदावन दंडवते)
• बसस्टॉप (सतीश आळेकर)
• भजन (सतीश आळेकर)
• भिंत (सतीश आळेकर)
• मन पिंजर्‍याचे (दिलीप परदेशी)
• महाद्वार (दिलीप परदेशी)
• माझी गोष्ट (सुहास तांबे)
• यमूचे रहस्य (सतीश आळेकर)
• यातनाघर (महेश एलकुंचवार)
• रक्तबीज (महेश एलकुंचवार)
• रायाची राणी (वामन तावडे)
• वळण (सतीश आळेकर)
• समुदाय (चंद्रकांत प्रभाकर देशपांडे)
• सुलतान (महेश एलकुंचवार)
• होळी (महेश एलकुंचवार)

इत्यादी.

मराठीत एकांकिकांच्या स्पर्धा घेणार्‍या संस्था:

• अद्वैत एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद, अहमदनगर शाखा (पु.ल.देशपांडे महाकरंडक)
• अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद, नवी मुंबई (विष्णुदास भावे करंडक)
• अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद, पिंपरी चिंचवड शाखा (राम गणेश गडकरी करंडक)
• अमर हिंद मंडळ, दादर यांची कै. आबा पडते एकांकिका स्पर्धा
• अमर हिंद मंडळ दादर आयोजित, सांस्कृतिक अमावास्या (दर अमावास्येला एकांकिकांच्या रंगीत तालमी)
• अमृतकुंभ एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• अवतरण एकांकिका, आणि द्विपात्री अभिनय स्पर्धा, मुंबई(?)
• अस्तित्व हिंदी-मराठी एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• आय.एन.टी(इंडियन नॅशनल थिएटर) हिंदी-मराठी एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• आय.पी.टी.ए. एकांकिका स्पर्धा
• उत्कर्ष सेवा मंडळींची ‘उंबरठा’ एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• एकजूट एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• कीर्ति महाविद्यालय, मुंबईतर्फे आंतरमहाविद्यालयीन नाट्यमहोत्सव अंतरंग स्पर्धा
• गोमंतक मराठी अकादमी, कांदोळी-बारदेश, गोवा
• दादा कोंडके मेमोरियल फाउंडेशन (विनोदोत्तम करंडक)
• दिलीप प्रभावळकर एकांकिका स्पर्धा,नवी मुंबई
• दैनिक सकाळ. पुणे,जळगाव, मुंबई वगैरे (सकाळ करंडक)
• पाली करंडक स्पर्धा, मुंबई
• महाबॅंक रंगददक्षिणी स्पर्धा, बंगलोर
• महाराष्ट्र कलोपासक, पुणे(पुरुषोत्तम करंडक)
• मृगजळ एकांकिका स्पर्धा, मुंबई
• राजकरंडक स्पर्धा,मुंबई
• वेध थिएटर्स आयोजित ’माय बाबा मराठी एकांकिका स्पर्धा‘
• सवाई स्पर्धा, मुंबई
• राष्ट्रीय सहमती मंच,पुणे शाखा (फिरोदिया करंडक)
• सन्मित्र, पेण (पु.नि.देव स्मृतिकरंडक)
• ज्ञानक्रांती शैक्षणिक व सामाजिक संस्था, पाषाण, पुणे (ज्ञानक्रांती करंडक)