दुर्ग

दुर्ग, छत्तीसगढ याच्याशी गल्लत करू नका.

दुर्ग म्हणजे जिथे शिरकाव करणे दुर्गम(कठीण) असते असे बांधलेले ठिकाण आहे. मध्ययुगीन मराठीत ह्यासाठी अरबीतून आलेला किल्ला हा शब्द वापरला जाई . शिवछत्रपतींच्या प्रेरणेने रचल्या गेलेल्या राजव्यवहारकोषात किल्ल्यासाठी दुर्ग हा प्रतिशब्द सुचवला आहे. अगदी प्राचीन काळापासून दुर्गांचा उल्लेख आढळतो.किल्ला हे इतिहासाची ओळख मानली जाते.

दुर्गांचे प्रकार

प्राचीन ग्रंथांत दुर्गांचे वेगवेगळे प्रकार सांगतलेले आहेत. ते पुढीलप्रमाणे :

• स्थलदुर्ग वा भुईकोट
• गिरिदुर्ग वा गड
• जलदुर्ग इ.

मनुस्मृती

मनुस्मृतीत सांगितलेले किल्ल्यांचे प्रकार- धन्वदुर्गं महीदुर्गमब्दुर्गं वार्क्षमेव वा । नृदुरगं गिरीदुर्गं वा सामाश्रित्य वसेतपरम् ।।... मनुस्मृती ७०.

• धनदुर्ग : सभोवार २० कोसापर्यंत पाणी नसला दुर्ग.
• महीदुर्ग : ज्या बारा हातापेक्षा अधिक उंचीच्या, युद्धाचा प्रसंग आल्यास ज्यावरून व्यवस्थित फिरता येईल आणि झरोक्यांनी युक्त असलेल्या खिडक्या (जंग्या) ठेवलेल्या आहेत, अशा तटाने युक्त असलेला दुर्ग.
• अब्दुर्ग : सभोवार पाणी असल्याने नैसर्गिक संरक्षण असलेला दुर्ग.
• वार्क्षदुर्ग : वृक्षदुर्ग. तटाच्या बाहेर चारी बाजूला चार कोसपर्यंत मोठाले वृक्ष, काटेरी झुडपे आणि वेलीच्या जाळ्या यांनी वेष्टिलेला दुर्ग.
• नृदुर्ग : हत्ती, घोडे, रथ, पायदळ या चतुरंग सेनेने रक्षण केलेला दुर्ग.
• गिरिदुर्ग : डोंगरी उंचवट्यावर पुरेसा पाणीपुरवठा असणारे, झाडे असून धान्य पिकवता येईल असे, पण जाण्यासाठी एकच वाट असलेले स्थान.

देवज्ञविलास ग्रंथ

लाला लक्ष्मीधर याने राजा कृष्णदेवराय याच्या काळात लिहिलेल्या 'देवज्ञविलास' या ग्रंथात किल्ल्यांचे वर्गीकरण केलेले आढळते.(उपयुक्ततेच्या क्रमानुसार). ते असे :-

• गिरिदुर्ग
• वनदुर्ग
• गव्हरदुर्ग : गुहेचा किल्ला म्हणून उपयोग.
• जलदुर्ग
• कर्दमदुर्ग : दलदलीचा प्रदेश असलेल्या ठिकाणी बांधलेला किल्ला.
• मिश्रदुर्ग : वरीलपैकी दोन अथवा तीन प्रकार एकत्रित करून बांधलेला.
• मृतिका दुर्ग
• दारू दुर्ग
• ग्रामदुर्ग
• कोट : सभोवताली लाकूड वापरून तयार केले संरक्षण.

हेसुद्धा पहा

• आंध्रप्रदेशातील किल्ले
• कर्नाटकातील किल्ले
• केरळ मधील किल्ले
• गोव्यातील किल्ले
• तमिळनाडूतील किल्ले
• महाराष्ट्रातील किल्ले
• महाराष्ट्रातील घाट रस्ते
• राजस्थानातील किल्ले

हेसुद्धा पहा

• महाराष्ट्रातील घाट रस्ते
• महाराष्ट्रातील किल्ले - प्रकार आणि अवयव
• शिवाजी महाराजांच्या किल्ल्यांची यादी
• स्ट्राँगहोल्ड्ज ऑफ वेस्टर्न इंडिया : फोर्ट्‌स ऑफ महाराष्ट्र (इंग्रजी पुस्तक)
• महाराष्ट्र देशातील किल्ले भाग १ व २ - चिं.गं. गोगटे==पुस्तके==
• ‘लोकसत्ता’च्या वास्तुरंग पुरवणीत जानेवारी २०१८ ते जानेवारी २०१९ या कालावधीत डॉ. मिलिंद पराडकर यांनी लिहिलेली, ‘दुर्ग’या विषयाचा उहापोह करणारी एक दीर्घ लेखमाला ‘दुर्गविधानम्’ या नावानं प्रकाशित झाली होती…

‘दुर्ग’ या संकल्पनेचा जन्म ते अठराव्या शतकापर्यंत या संकल्पनेने घेतलेली विविध रूपे यांची शास्त्रीय मांडणी या ‘दुर्गविधानम्’ लेखमालेच्या सव्वीस भागात करण्यात आली. वाचकांचा उत्स्फूर्त प्रतिसाद लाभलेली ही लेखमाला दि. १९ फेब्रुवारी २०२० रोजी, सायंकाळी ६ वाजता शिवजयंतीच्या मुहूर्तावर, विख्यात अभिनेत्री व दिग्दर्शिका मृणाल कुलकर्णींच्या हस्ते पुस्तकरूपात प्रकाशित होते आहे.