"भारतमाता" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
ओळ २३: | ओळ २३: | ||
भगिनी निवेदिता यांच्या कल्पनेतून अवनींद्रनाथ ठाकूर यांनी भारतमातेचे चित्र काढले आहे. हातात जपमाळ, भाताच्या लोब्या, आणि ग्रंथ घेतलेली, बंगाली पद्धतीची साडी परिधान केलेली भारतमाता त्यांनी चित्रित केलेली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=2_sdAAAAIAAJ&q=bharatmata+by+avnindranath+thakur&dq=bharatmata+by+avnindranath+thakur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjP05Oqv_HcAhXLsY8KHc6JCpo4ChDoAQgtMAE|title=Ādhunika Bhāratīya citrakalā|last=Agravāla|first=Jī Ke|date=1991|publisher=Lalita Kalā Prakāśana|language=hi}}</ref> |
भगिनी निवेदिता यांच्या कल्पनेतून अवनींद्रनाथ ठाकूर यांनी भारतमातेचे चित्र काढले आहे. हातात जपमाळ, भाताच्या लोब्या, आणि ग्रंथ घेतलेली, बंगाली पद्धतीची साडी परिधान केलेली भारतमाता त्यांनी चित्रित केलेली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=2_sdAAAAIAAJ&q=bharatmata+by+avnindranath+thakur&dq=bharatmata+by+avnindranath+thakur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjP05Oqv_HcAhXLsY8KHc6JCpo4ChDoAQgtMAE|title=Ādhunika Bhāratīya citrakalā|last=Agravāla|first=Jī Ke|date=1991|publisher=Lalita Kalā Prakāśana|language=hi}}</ref> |
||
३. भारतमातेचे पहिले मंदिर सन १९३६मध्ये [[काशी]]मध्ये तयार झाले. त्यावेळी [[महात्मा गांधी]]ंनी |
३. भारतमातेचे पहिले मंदिर सन १९३६मध्ये [[काशी]]मध्ये तयार झाले. ते डाॅक्टर शिवप्रसाद गुप्त यांनी बनवले असून, ते काशी बनारस विश्वविद्यालयाच्या प्रांगणात आहे. त्यावेळी [[महात्मा गांधी]]ंनी त्याचे उद्‌घाटन केले होते. मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ, फरशीवर भारताचा संगमरवरी नकाशा होता. हे मंदिर अजूनही आहे. मंदिरात कोणतीही मूर्ती नाही. |
||
४. भारतमाता मंदिर, हरिद्वार : हे मंदिर स्वामी सत्यमित्रानंदगिरींनी १९८३मध्ये बनवले. मंदिरात भारतातील वैज्ञानिक, स्वातंत्र्यसैनिक व प्राचीन ऋषि-मुनी यांचे पुतळे असून शिवाय भारतमातेची मूर्ती आहे. |
|||
* एकात्मता स्तोत्र- |
* एकात्मता स्तोत्र- |
१८:४३, १८ ऑगस्ट २०१८ ची आवृत्ती
हे पान निर्माणाधीन आहे हा एक नवीन विकिपीडिया लेख आहे, जो निरंतर संपादनांनी निर्माण केल्या जात आहे.जर आपणास या लेखाच्या उल्लेखनीयतेबद्दल शंका असेल, किंवा इतर काही शंका असतील तर कृपया या लेखाचे चर्चा पानावर अथवा या पानाचे निर्माणकाशी त्याबद्दल आधी चर्चा करा.संपादन विसंवाद व इतर शंका/गोंधळ टाळण्यासाठी, या पानाच्या निर्माणकाची अशी विनंती आहे की या पानावर काही कालावधीसाठी कृपया विनाकारण संपादन / संपादने करू नये. तसेच, विकासाच्या पायऱ्यांवर असलेल्या या लेखास वगळण्यास नामांकित करू नये. धन्यवाद.
|
भारतमाता ही भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक संकल्पना आहे. माता म्हणजे आई. भारत देश हा तिच्या प्रजेची माता आहे अशी कल्पना हिच्यामागे आहे, त्यामुळे भारत देशाची स्त्री रूपातील देवता म्हणून कल्पना मांडली गेली आणि तिची चित्रे तयार करण्यात आली. अशा चित्रांचे वा मूर्तीचे प्रतिकात्मक पूजन हे अन्य देवतांप्रमाणे करण्याची परंपरा स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात सुरू झालेली दिसते.
संकल्पना
बंगाली क्रांतिकारक आणि विचारवंत योगी अरविंद घोष यांनी भारतमाता ही संकल्पना मांडली आहे.[१] भारत हा देश असला तरी स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात विचारवंत आणि क्रांतिकारक यांनी आपल्या देशाला आई मानले. आपली आई पारतंत्र्यात असल्याने तिच्या सुटकेचा प्रयत्न तिच्या पुत्रांनी चालविला आहे अशी भावना यामागे होती.[२][३] अभ्यासक, विश्लेषक, क्रांतिकारक हे भारतमातेला वंदन करतात आणि भारतातील सर्व राज्ये ही जणू काही तिची अपत्ये आहेत असेही नोंदवताना दिसतात.[४][५]
संकल्पनेचा अर्थ
आई ही देवाप्रमाणे मानली जाते कारण ती मनुष्याला जन्म देते. आईविषयीची ही कृतज्ञता पृथ्वीच्या प्रतीही व्यक्त केली जाते. हिंदू जीवनदृष्टीमधे भूमीला माता मानले गेले आहे आणि त्यामुळेच भारत देशाला "भारतमाता" संबोधण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत स्वीकारली गेली आहे.[६] भारतमातेला गुरुस्थानी मानणे ही भारतीय क्रांतिकारी आणि देशभक्तांची प्रेरणा आहे.[७][८]
कलेच्या व साहित्याच्या माध्यमातून व्यक्त होणारी भारतमाता
१. भारतमातेचे पहिले चित्र सन १९०६ मध्ये अहमदाबादमधल्या प्राथमिक शाळेतील शिक्षक मगनलाल शर्मा यांनी काढले होते. चित्रातल्या देवीचे नाव हिंद देवी ठेवले होते. स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात हे चित्र लोकांपुढे ठेवण्यात येत असे. चित्रात काश्मीर हा भारतमातेचा मुकुट म्हणून दर्शवण्यात आला होता व तिचे पाय दक्षिणेकडे सिलोनला स्पर्श करीत होते. सिलोनच्या बेटाला देवीच्या पायावरील फुलाच्या स्वरूपात दाखवले होते. उजव्या हातात धरलेला त्रिशूळ सिंध प्रांतामधून थेट अफगाणिस्तानापर्यंत पोचला होता. देवीच्या साडीचा पसरलेला पदर पूर्वेला बंगालपर्यंत फडकत होता. हिंद देवीचे केस हिमालयाच्या लांबीरुंदीसह पश्चिमेकडून पूर्वेला जाताना दाखविले होते.
या चित्राच्या हजारो प्रती राजा रविवर्मांच्या जर्मनीमधील छापखान्यात छापून देशभर वितरित केल्या होत्या.
या चित्राला समोर ठेवून, १९३० साली रवींद्रनाथ टागोरांनी त्यांचे प्रसिद्ध गीत - अयि भुवनमनो मोहिनी - रचले होते.
२. भारतमातेची चित्रे वेगवेगळ्या चित्रकारांनी आपापल्या संकल्पनेतून काढलेली आहेत, त्यामागे देशभक्तीची प्रेरणा आहे. भारतमाता ही स्रीरूपात चित्रित केली जाते. काही चित्रकार भारताच्या नकाशाच्या रेखाकृतीत स्त्री प्रतिमेची आकृतीही समाविष्ट करतात. काही ठिकाणी युवती रूपातील तेजस्वी भारतमाता दाखविलेली असते. हिमालय तिच्या मुकुटस्थानी असतो आणि समुद्र तिचे पाय धुवत असतो असेही अंकन असते.
३.भारत देशावर होणारी आक्रमणे आणि त्यामुळे देशाचे होणारे नुकसान अधोरेखित करताना काही चित्रकार दुःखाने रडणारी स्त्री म्हणून भारतमाता चित्रित करतात. आक्रमणामुळे येणारी हतबलता दर्शविण्यासाठी साडीचा पदर फाटलेल्या अवस्थेत असलेली आणि रुदन करणारी स्त्री अश्या रूपातही भारतमाता पहायला मिळते.[९] भगिनी निवेदिता यांच्या कल्पनेतून अवनींद्रनाथ ठाकूर यांनी भारतमातेचे चित्र काढले आहे. हातात जपमाळ, भाताच्या लोब्या, आणि ग्रंथ घेतलेली, बंगाली पद्धतीची साडी परिधान केलेली भारतमाता त्यांनी चित्रित केलेली आहे.[१०]
३. भारतमातेचे पहिले मंदिर सन १९३६मध्ये काशीमध्ये तयार झाले. ते डाॅक्टर शिवप्रसाद गुप्त यांनी बनवले असून, ते काशी बनारस विश्वविद्यालयाच्या प्रांगणात आहे. त्यावेळी महात्मा गांधींनी त्याचे उद्घाटन केले होते. मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ, फरशीवर भारताचा संगमरवरी नकाशा होता. हे मंदिर अजूनही आहे. मंदिरात कोणतीही मूर्ती नाही.
४. भारतमाता मंदिर, हरिद्वार : हे मंदिर स्वामी सत्यमित्रानंदगिरींनी १९८३मध्ये बनवले. मंदिरात भारतातील वैज्ञानिक, स्वातंत्र्यसैनिक व प्राचीन ऋषि-मुनी यांचे पुतळे असून शिवाय भारतमातेची मूर्ती आहे.
- एकात्मता स्तोत्र-
एकात्मता स्तोत्रामधे भारतमातेचे वर्णन आले असून त्यामध्ये असे 'हिमालय हा जिचा मुकुट आहे, रत्नांची खाण असलेला समुद्र जिचे पाय धूत आहे, ऋषी आणि मुनी यांच्या तपाने पावन झालेल्या भारतमातेला वंदन असो' असे म्हटले आहे.[११]
- स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी आपल्या रचनेतून भारतमातेला वंदन केले आहे. `जयोस्तुते श्री महन्मंगले...' ही त्यांची रचना प्रसिद्ध आहे.[१२]
हे ही पहा
संदर्भ
- ^ Sengar, Shailendra (2005). Aadhunik Bharat Ka Itihas (in Hindi) (हिंदी भाषेत). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 9788126904556.
- ^ Panta sahacara (हिंदी भाषेत). Vāṇī Prakāśana. 2001. ISBN 9788170558347.
- ^ Shukla, Bhanu Pratap; Candra, Deveśa (1994). Yaksha-praśna (हिंदी भाषेत). Dinamāna Prakāśana.
- ^ Ayyara, Ena T. Viśvanātha; Parīkha, Rāmalāla (1992). Kerala, Rājya ke bhaugolika, sāṃskr̥tika, sāmājika, dhārmika, tathā ārthika pakshoṃ para prakāśa ḍālani vālī pustaka (हिंदी भाषेत). Akhila Bhāratīya Hindī Saṃsthā Saṅgha.
- ^ Hawley, John Stratton; Wulff, Donna M. (1998). Devī: Goddesses of India (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 9788120814912.
- ^ Sankalit (2015-01-01). Hindutva: Ek Drishti aur Jeewan Padhti (हिंदी भाषेत). Suruchi Prakashan. ISBN 9789381500965.
- ^ Patle, Dr Jageshwar. Shri Guruji - Hindu Rashtra ki Avdharna (हिंदी भाषेत). Suruchi Prakashan. ISBN 9789381500262.
- ^ Ramaswamy, Sumathi (2009-01-01). The Goddess and the Nation: Mapping Mother India (इंग्रजी भाषेत). Duke University Press. ISBN 0822391538.
- ^ Ramaswamy, Sumathi (2009-01-01). The Goddess and the Nation: Mapping Mother India (इंग्रजी भाषेत). Duke University Press. ISBN 0822391538.
- ^ Agravāla, Jī Ke (1991). Ādhunika Bhāratīya citrakalā (हिंदी भाषेत). Lalita Kalā Prakāśana.
- ^ sites.google.com https://sites.google.com/site/ekatmatastotra/stotra. 2018-08-16 रोजी पाहिले. Missing or empty
|title=
(सहाय्य) - ^ Sankalit (2017-01-01). Veer Savarkar (हिंदी भाषेत). Suruchi Prakashan. ISBN 9789384414788.