ब्रह्ममुहूर्त

ब्रह्ममुहूर्त हा ४८ मिनिटांचा कालावधी (मुहूर्त ) आहे जो सूर्योदयाच्या एक तास ३६ मिनिटे आधी सुरू होतो आणि सूर्योदयाच्या ४८ मिनिटे आधी संपतो. हा पारंपारिकपणे रात्रीचा उपांत्य टप्पा किंवा मुहूर्त आहे, आणि योगाच्या सर्व पद्धतींसाठी हा एक शुभ काळ मानला जातो आणि ध्यान, उपासना किंवा इतर कोणत्याही धार्मिक सरावासाठी सर्वात योग्य मानला जातो. पहाटे केल्या जाणाऱ्या आध्यात्मिक क्रियांचा दिवसाच्या इतर कोणत्याही भागापेक्षा जास्त परिणाम होतो असे म्हटले जाते.

ब्राह्ममुहूर्त हा रात्रीचा १४ वा मुहूर्त काळ आहे. एक मुहूर्त हा ४८ मिनिटांचा कालावधी असतो, ज्यामध्ये संपूर्ण रात्र १५ मुहूर्तांची असते. भौगोलिक स्थान आणि वर्षाच्या वेळेनुसार सूर्योदयाची वेळ प्रत्येक दिवशी बदलते आणि ब्राह्ममुहूर्ताची वेळ त्याप्रमाणे बदलते. उदाहरणार्थ, जर सूर्योदय सकाळी ६:०० वाजता असेल, तर ब्राह्ममुहूर्त पहाटे ४:२४ वाजता सुरू होतो आणि पहाटे ५:१२ वाजता संपतो.

ब्राह्ममुहूर्तातील जागरणाचे महत्त्व

ब्राह्ममुहूर्तावर जागरण करण्याचे भारतीय संस्कृतीत खूप महत्त्व आहे. मनु महाराज म्हणाले-

ब्राह्मे मुहूर्ते बुद्ध्येत, धर्मार्थौ चानुचिन्तयेत

(ब्रह्म मुहूर्तावर ज्ञानी होऊन धर्म आणि अर्थ यांचा विचार करावा.)

ब्राह्मे मुहूर्ते या निद्रा सा पुण्यक्षयकारिणी।

(ब्रह्ममुहूर्ताची निद्रा ही सद्गुणांचा नाश करणारी आहे.) आयुर्वेदातही ब्रह्ममुहूर्तात जागरणापासून दिनचर्या सुरू करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे.

वर्णं कीर्तिं मतिं लक्ष्मिं स्वास्थ्यमायुश्च विन्दति ।

ब्राह्मे मुहूर्ते सञ्जाग्रच्छ्रियं वा पङ्कजं यथा ॥ - (औषधशास्त्र ९३) (ब्रह्ममुहूर्तावर उठलेल्या मनुष्याला कमळाप्रमाणे सौंदर्य, लक्ष्मी, आरोग्य, वय इ. प्राप्त होते.)

योगामध्ये

आयुर्वेद चिकित्सा सांगते की मानवी शरीरात वात (वायु आणि आकाश), पित्त (अग्नी आणि पाणी) आणि कफ (पृथ्वी आणि पाणी) असे तीन दोष आढळतात. या तीन दोषांची वाढ किंवा घट काळाच्या चक्राशी संबंधित आहे. सूर्योदयापासून १०:०० पर्यंत am ही कफाची वेळ आहे; १०:०० पासून २:०० पर्यंत am सायंकाळ ही पित्ताची वेळ आहे; आणि २:०० पासून संध्याकाळी ६:०० पर्यंत सायंकाळ (सूर्यास्त) ही वातची वेळ आहे.

संध्याकाळ २:०० पासून कालावधीसह, समान पॅटर्नचे अनुसरण करते सकाळी ६:०० पर्यंत am (सूर्योदय) वात वेळ आहे. या अवस्थेत ब्रह्ममुहूर्त होतो आणि योग मास्टर्स सांगतात की ध्यान करण्याची सर्वोत्तम वेळ पहाटेच्या दीड तास आधी आहे, कारण त्या वेळी मन स्वाभाविकपणे स्थिर असते, ज्यामुळे एखाद्याला सखोल ध्यान अवस्था प्राप्त करता येते. योग शिक्षक तिरुमलाई कृष्णमाचार्य म्हणाले, "देवाचा विचार करा. देव नाही तर सूर्य, सूर्य नाही तर तुझे आई-वडील." कृष्णमाचार्याने स्वतःची ओळख वैष्णव धर्माशी किंवा भगवान विष्णूच्या उपासनेशी केली, जसे की अनंताने शिवाच्या मार्गदर्शनाखाली, जो पहिला योगी आहे. एक आधुनिक योगी नंतर सूर्याला आदर दाखवेल.

कलियुगात अजूनही योगाद्वारे देवत्व गाठले जाऊ शकते, परंतु युगाशी संबंधित क्षुब्ध मनामुळे, आसनावर आधारित क्रियाद्वारे योगाचा अभ्यास केला पाहिजे. म्हणूनच आधुनिक योगी ज्यांचे वंश कृष्णमाचार्य यांच्यापर्यंत सापडते त्यांच्यासाठी सकाळी सूर्यनमस्कार किंवा सूर्य नमस्कार करणे सामान्य आहे. सूर्यनमस्काराचा उपयोग विधी शुद्धीकरण प्रॅक्टिसमध्ये केला जाऊ शकतो जो आयुर्वेद औषधामध्ये 'वात' शी संबंधित मनस्थितीचा वापर करतो. या मनस्थिती पतंजलीच्या योगसूत्रांमध्ये नमूद केल्या आहेत हे गुण परमात्म्याच्या जवळ आहेत, कारण ते मनाच्या शांततेशी संबंधित आहेत, ज्यामुळे आत्मा चमकू शकतो. ब्रह्ममुहूर्तामध्ये मनाच्या मूळ स्थिर अवस्थेमुळेच ध्यानाच्या अवस्था अधिक सहज साध्य करता येतात.