गणेश जयंती

गणेश जयंती उत्सव जन्म सेवा मित्र मंडळ, पुणे

गणेश जयंती हा दिवस माघ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील चतुर्थी तिथीला येतो. या दिवशी गणपतीचा जन्मोत्सव साजरा होतो. या दिवसाला तिलकुंद चतुर्थी असेही म्हणले जाते. माघ शुद्ध चतुर्थी या तिथीला गणेशाचे तत्त्व हे नेहमीच्या तुलनेत सहस्त्रपटीने कार्यरत असते, असे मानले जाते. भाद्रपद महिन्यातील चतुर्थी प्रमाणेच माघ महिन्यातील चतुर्थीला पण तेवढेच महत्त्व आहे. या गणेश जयंतीला विनायकी चतुर्थी असेही म्हणले जाते. या दिवशी गणपतीला तिळाच्या लाडूंचा नैवेद्य दाखविला जातो.

प्रत्येक मराठी महिन्याच्या शुक्ल पक्षात येणाऱ्या चतुर्थीला विनायक चतुर्थी असे म्हणतात. गणेश भक्तांत संकष्ट चतुर्थी प्रमाणेच या दिवसाला देखील महत्त्व दिले जाते. गणेश जयंती (शब्दशः "गणेशाचा वाढदिवस", ज्याला माघ शुक्ल चतुर्थी, तिलकुंड चतुर्थी आणि वरद चतुर्थी असेही म्हणतात. या प्रसंगी बुद्धीचा स्वामी गणेशाचा जन्म दिवस साजरा केला जातो. हा एक लोकप्रिय सण आहे. विशेषतः भारताच्या महाराष्ट्र राज्यात आणि गोव्यातही माघ महिन्यात शुक्ल पक्ष चतुर्थीच्या दिवशी (उज्ज्वल पंधरवड्याचा चौथा दिवस किंवा मेणाचा चंद्र) पंचांगानुसार साजरा केला जातो, जो ग्रेगोरियन कॅलेंडर महिन्याशी संबंधित आहे.

गणेश जयंती आणि अधिक लोकप्रिय, जवळजवळ संपूर्ण भारतीय गणेश चतुर्थी उत्सव यातील फरक हा आहे की नंतरचा सण ऑगस्ट/सप्टेंबर (भाद्रपद हिंदू महिना) मध्ये साजरा केला जातो. एका परंपरेनुसार, गणेश चतुर्थी हा गणेशाचा जन्मदिवसही मानला जातो. गणेशाच्या या सणाला उत्तर प्रदेशात तिलो चौथ किंवा सकट चौथी असेही म्हणतात, जेथे कुटुंबातील मुलाच्या वतीने गणेशाचे आवाहन केले जाते. याला महाराष्ट्रात तिलकुंद चतुर्थी असेही म्हणतात.

दंतकथा

प्राचीन प्रथांनुसार, गणेश जयंती तसेच गणेश चतुर्थीला चंद्र पाहण्यास मनाई आहे, ज्यामध्ये प्राचीन पंचांगांनी निषिद्ध कालावधी सेट केला आहे. जो व्यक्ती या दिवशी चंद्र पाहतो, त्याला मिथ्या दोष नावाच्या चुकीच्या आरोपांमुळे मानसिक त्रास सहन करावा लागतो. चुकून एखाद्या व्यक्तीला चंद्र दिसला तर खालील मंत्राचा जप केला जातो:-

सिंहः प्रसेनमवधीत्सिंहो जाम्बवता हतः।
सुकुमारक मारोदीस्तव ह्येषा स्यामंतकः॥

नंदीने सनतकुमार ऋषींना सांगितलेली एक आख्यायिका म्हणून, भगवान कृष्णावर श्यामंतक नावाचे एक मौल्यवान रत्न चोरल्याचा आरोप होता, कारण त्याने भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीला चंद्र पाहिला - जो निषिद्ध होता. देवऋषी नारदांनी सांगितल्याप्रमाणे त्यांनी माघ शुक्ल चतुर्थी किंवा गणेश जयंतीचे व्रत पाळले आणि चोरीच्या आरोपातून सुटका झाली.

व्रत

• गणपती आणि चंद्र यांची पूजा या दिवशी केली जाते. पूजक व्यक्तीने या दिवशी लाल रंगाचे वस्त्र वापरावे असा संकेत रूढ आहे. चंद्राचा उदय झाल्यावर चंद्राची पूजा केली जाते. गणपतीला या दिवशी तीळ वापरून केलेला गोड पदार्थ वा तिळाच्या मोदकांचा नैवेद्य दाखविला जातो.
• गणेश जन्माच्या व्रताच्या निमित्ताने या दिवशी मुंबईच्या सिद्धिविनायक मंदिरात] आरतीनंतर मोदकांचा नैवेद्य असतो.

निरीक्षणे

उत्सवाच्या दिवशी, गणेशाची प्रतिमा, प्रतिकात्मक शंकूच्या स्वरूपात हळद किंवा सिंधूर पावडर किंवा काही वेळा गोबरापासून बनविली जाते आणि पूजा केली जाते. नंतर उत्सवानंतर चौथ्या दिवशी पाण्यात विसर्जित केले जाते. तिळ (तीळ) बनवलेली एक खास तयारी गणेशाला अर्पण केली जाते आणि नंतर भक्तांना खाण्यासाठी प्रसाद म्हणून वाटली जाते. दिवसा उपासनेदरम्यान उपवास केला जातो आणि त्यानंतर रात्री मेजवानी हा विधींचा एक भाग म्हणून केला जातो.

या दिवशी उपवास करण्याव्यतिरिक्त, गणेशाच्या पूजा विधी ("विनायक" म्हणून ओळखले जाते) पाळण्याआधी, भक्त त्यांच्या अंगावर तिळ (तीळ)ची पेस्ट लावल्यानंतर तिळमिश्रित पाण्याने स्नान करतात. या दिवशी पाळले जाणारे व्रत व्यक्तीचे नाव आणि कीर्ती वाढवण्यासाठी सांगितले जाते.

उत्सवादरम्यान मूर्तींची पारंपरिक मांडणी

जरी गणेशाला उत्तर प्रदेशात ब्रह्मचारी देव मानले जाते (इतर ठिकाणी, तो "विवाहित" मानला जातो), परंतु गणेश जयंती उत्सवाच्या प्रसंगी, जोडपे पुत्रप्राप्तीसाठी त्याची पूजा करतात.

गणेश जयंतीला, मोरगाव, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्रातील मोरेश्वर मंदिरात भाविक मोठ्या संख्येने येतात. हे मंदिर अष्टविनायक नावाच्या आठ पूजनीय गणेश मंदिरांच्या यात्रेचा प्रारंभ आणि शेवटचा बिंदू आहे. अशी आख्यायिका आहे की गणेशाने या ठिकाणी मोरावर स्वार होऊन कमलासुर या राक्षसाचा वध केला (संस्कृतमध्ये मयुरा, मराठीत - मोरा) आणि म्हणून त्याला मयूरेश्वर किंवा मोरेश्वर ("मोराचा देव") म्हणून ओळखले जाते. अष्टविनायक सर्किटवरील दुसरे मंदिर सिद्धटेक, अहमदनगर जिल्हा, महाराष्ट्र येथील सिद्धिविनायक मंदिर आहे. गणेश जयंतीनिमित्त मंदिरात मोठी गर्दी होते. भीमा नदीच्या पूर्वेला असलेल्या या प्राचीन मंदिरात - गणेशाची मूर्ती आहे, जी त्याच्या पत्नी सिद्धी यांच्या बाजूने आडव्या पायात बसलेली आहे. गणेशाची प्रतिमा भगव्या पेस्टने सुशोभित केलेली आहे आणि तिची सोंड उजवीकडे वळलेली आहे, जे दुर्मिळ चित्रण मानले जाते. अशाप्रकारे, हे अत्यंत श्रद्धेने आयोजित केले जाते आणि देवतेला संतुष्ट करण्यासाठी धार्मिक व्रतांचा कडक संच पाळला जातो. गणेशाची कृपा मिळविण्यासाठी भाविक खडबडीत डोंगराळ प्रदेशात सात वेळा टेकडीची प्रदक्षिणा (प्रदक्षिणा) करतात. पौराणिक कथा सांगते की देव विष्णूने मधु-कैताभ या राक्षसांचा वध करण्यापूर्वी या ठिकाणी गणेशाचे आशीर्वाद मागितले होते आणि त्यांची निराशा संपवली होती.

कोकण किनाऱ्यावर, गणपतीपुळे येथे, समुद्रकिनाऱ्यावरील मंदिरात गणेशाची स्वयंभू (स्वयं-प्रकट) मूर्ती आहे, जी दरवर्षी हजारो भक्त भेट देतात. या मंदिरातील गणेशाला पश्चिम द्वारदेवता ("भारताचा पाश्चात्य देवता") म्हणून ओळखले जाते. या कोकण किनारी मंदिरात गणेश जयंती देखील साजरी केली जाते.

श्री अनिरुद्ध हाऊस ऑफ फ्रेंड्स, मुंबई, भारत देखील दरवर्षी गणेश जयंतीला माघी गणेश उत्सव (उत्सव) साजरा करतो. भगवान गणेश आपल्या शरीरातील प्रत्येक अष्टविनायकाचे (श्री गणेशाचे 8 गर्भगृह) प्रतिनिधित्व करणारी आठ महत्त्वाची केंद्रे सक्रिय आणि कार्यान्वित करतात असे मानले जाते ज्यासाठी भारतभरातील हजारो भक्त माघी गणेश उत्सवात सहभागी होतात आणि श्री ब्राह्मणस्पती (ऋग्वेदात नमूद केल्याप्रमाणे भगवान गणेशाचे नाव) यांचा आशीर्वाद घेतात.) आणि श्री अष्टविनायक.

चित्रदालन

• 
  गणपती एकदंत रूप
• 
  गणेश जन्म सेवा मित्र मंडळ, पुणे