अन्नपूर्णा देवी
अन्नपूर्णा देवी (१७ एप्रिल १९२७ – १३ ऑक्टोबर २०१८) या हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील सुरबहार वादक होत्या. त्यांचे मूळ नाव रोशनारा खान असे होते, परंतु मैहर संस्थानाचे महाराजा ब्रिजनाथ सिंह यांनी त्यांना 'अन्नपूर्णा' हे नाव दिले आणि त्या या नावाने प्रसिद्ध झाल्या. मैहर घराण्याचे संस्थापक अलाउद्दीन खान यांची त्या मुलगी आणि शिष्या होत्या. तसेच प्रख्यात सरोद वादक उस्ताद अली अकबर खान हे त्यांचे भाऊ होते. पंडित रवि शंकर हे त्यांचे पहिले पती होते, ज्यांच्यापासून त्यांना शुभेंद्र शंकर हा मुलगा झाला, जो एक चित्रकार आणि सतारवादक होता.[१]
| अन्नपूर्णा देवी | |
|---|---|
| जन्म |
१७ एप्रिल, १९२७ मैहर, मध्य प्रदेश, भारत |
| मृत्यू |
१३ ऑक्टोबर, २०१८ (वय ९१) मुंबई, महाराष्ट्र, भारत |
| राष्ट्रीयत्व | भारतीय |
| पुरस्कार | पद्म भूषण (१९७७), संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (१९९१), देशिकोत्तम (१९९९), संगीत नाटक अकादमी फेलोशिप (२००४) |
अन्नपूर्णा देवी या अत्यंत खाजगी व्यक्तिमत्त्वाच्या होत्या आणि त्यांना त्यांच्या कुटुंबातील इतर सदस्यांप्रमाणे व्यावसायिक संगीतकार बनण्याची इच्छा नव्हती. तरीही, त्या आयुष्यभर अनेक नामांकित संगीतकारांना शिकवत राहिल्या, ज्यात निखिल बॅनर्जी, हरिप्रसाद चौरसिया, नित्यानंद हळदीपूर, सुधीर फडके आणि संध्या फडके यांचा समावेश आहे.[२] त्या २०व्या शतकातील सुरबहारच्या एकमेव प्रसिद्ध महिला माहिर म्हणून ओळखल्या जातात.
पूर्वायुष
[संपादन]२३ एप्रिल १९२७ रोजी त्यांचा जन्म झाला. त्याचे मूळ नाव रोशनआरा होते. चार भावंडांपैकी ती सर्वात धाकटी होती. त्यांचे वडील अल्लाउद्दीन खान हे महाराजा ब्रिजनाथ सिंह यांच्या दरबारी संगीतकार होते. जेव्हा अल्लाउद्दीन खान यांनी महाराज ब्रिजनाथ सिंह यांना आपल्याला मुलगी झाल्याचे सांगितले, तेव्हा महाराजाने नवजात मुलीचे नाव अन्नपूर्णा ठेवले. वयाच्या पाचव्या वर्षापासूनच त्यांनी संगीत शिक्षणाची सुरुवात केली.[३][४][५][१]
वैवाहिक जीवन
[संपादन]इ.स. १९४१ मध्ये अन्नपूर्णा देवींनी हिंदू धर्म स्वीकारला आणि पंडित रविशंकर यांच्याशी लग्न केले. पंडित रविशंकर हे अन्नपूर्णा देवीचे वडील उस्ताद अल्लाउद्दीन खान यांचे एक शिष्य होते. लवकरच त्यांना एक मुलगा शुभेंद्र ('शुभो') शंकर झाला. २१ वर्षाच्या संसारनंतर त्यांचा इ.स. १९६२ मध्ये घटस्फोट झाला. घटस्फोटानंतर त्या मुंबई येथे स्थाईक झाल्या. घटस्फोटा पूर्वी त्या पंडित रविशंकर यांना व्यासपीठावर संगीताची साथ द्यायच्या, परंतु घटस्फोटानंतर त्यांनी कधीही सार्वजनिक ठिकाणी संगीत सादर केले नाही. मुंबईत येऊन त्यांनी इतरांना संगीत शिक्षण द्यायला सुरुवात केली. इ.स. १९७७ मध्ये त्यांना भरत सरकार कडून पद्मभूषण पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. इ.स. १९८२ मध्ये त्यांनी स्वतःचे शिष्य ऋषिकुमार पण्ड्या सोबत लग्न केले. इ.स. १९९२ मध्ये त्यांचा मुलगा शुभेन्द्र (शुभो) याचा मृत्यू झाला. नंतर इ.स. २०१३ मध्ये त्यांचे दुसरे पती ऋषिकुमार पण्ड्या यांचा मृत्यू झाला.[६]
अन्नपूर्णा देवीच्या शिष्यात हरिप्रसाद चौरसिया, निखिल बॅनर्जी, अमित भट्टाचार्य, प्रदीप बरोट, सरस्वती शाह (सितार वादक) इत्यादींचा समावेश होतो. १३ ऑक्टोबर २०१८ रोजी सकाळी वयाच्या ९१ व्या वर्षी मुंबईत त्यांचे निधन झाले.[७]
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
[संपादन]अन्नपूर्णा देवी यांचा जन्म १७ एप्रिल १९२७ रोजी मध्य प्रदेशातील मैहर या संस्थानात झाला.[८] त्यांचे वडील उस्ताद अल्लाउद्दीन खान हे मैहर संस्थानात महाराजा ब्रिजनाथ सिंह यांच्या दरबारात संगीतकार होते. त्या जन्मल्या त्या दिवशी त्यांचे वडील उपस्थित नव्हते, म्हणून महाराजांनीच त्यांचे नाव 'अण्णपूर्णा' ठेवले.[९] त्या जन्माने मुस्लिम असल्याने त्यांचे इस्लामी नाव रोशनारा खान होते, परंतु रवि शंकर यांच्याशी लग्नाच्या दिवशी त्यांनी हिंदू धर्म स्वीकारला आणि 'अन्नपूर्णा' हे नाव कायदेशीररित्या औपचारिक झाले.
त्यांचे वडील अल्लाउद्दीन खान हे उस्ताद मोहम्मद वझीर खान यांचे शिष्य होते, जे मियां तानसेन यांचे वंशज होते आणि रामपूर सेनिया घराण्याचे संगीतकार होते. अल्लाउद्दीन खान यांनी पुढे सेनिया-मैहर घराण्याची स्थापना केली, जे रामपूर सेनिया घराण्याची एक शाखा होती. या घराण्यात त्यांनी अनेक गुरूंकडून मिळालेले ज्ञान, ध्रुपद शैली आणि वादनाची विविधता यांचा समावेश केला होता. अण्णपूर्णा यांचे काका फैज अहमद खान आणि आयत अली खान हेही शिबपूर येथील संगीतकार होते. त्यांचे भाऊ उस्ताद अली अकबर खान हे सरोद वादक होते आणि भारतात त्यांना 'राष्ट्रीय खजिना' मानले जायचे.[१०]
लहानपणी त्यांच्या वडिलांना त्यांची संगीतातील स्वरांची अचूकता आणि प्रशिक्षणाशिवाय संकेत लक्षात ठेवण्याची क्षमता लक्षात आली. त्यांनी प्रथम त्यांना गायनाचे शिक्षण दिले, परंतु टॉन्सिलायटिस आणि शस्त्रक्रियेमुळे त्यांना सतारीकडे वळवले.[११] सुरुवातीला त्या सतार शिकल्या, परंतु त्यांच्या वडिलांनी त्यांना वझीर खान यांची जटिल बीनकारी शैली शिकवण्यासाठी सुरबहारवर आणले. ही शैली त्यांनी सुरसिंगारवर शिकली होती आणि ती अन्नपूर्णा यांच्यामार्फत पुढे जाण्याचा त्यांचा मानस होता.
संगीत कारकीर्द
[संपादन]अन्नपूर्णा देवी यांनी काही वर्षांच्या प्रशिक्षणातच संगीतात प्रावीण्य मिळवले. त्यांच्या वडिलांच्या निधनानंतर त्या सेनिया-मैहर घराण्याच्या मार्गदर्शक बनल्या आणि निखिल बॅनर्जी, बहादूर खान, आशिष खान यांसारख्या अनेक शिष्यांना शास्त्रीय संगीत आणि वादनाच्या बारकाव्यांचे शिक्षण दिले.[१२]
१५ मे १९४१ रोजी त्यांनी हिंदू धर्म स्वीकारला आणि रवि शंकर यांच्याशी विवाह केला.[८] रवि शंकर हे पुढे जागतिक कीर्तीचे संगीतकार झाले. त्यांना शुभेंद्र शंकर (१९४२–१९९२) हा मुलगा झाला, जो चित्रकार आणि संगीतकार होता.[१३] १९६० च्या दशकात रवि शंकर अमेरिकेला गेले आणि कमला चक्रवर्ती यांच्यासोबत राहू लागले, तेव्हापासून हे जोडपे अनौपचारिकरित्या वेगळे झाले. १९८२ मध्ये त्यांचा औपचारिक घटस्फोट झाला.[८]
९ डिसेंबर १९८२ रोजी त्यांनी मुंबईत रूशीकुमार पंड्या यांच्याशी दुसरा विवाह केला.[१४] रूशीकुमार हे कॅनडा आणि अमेरिकेतील संनादन तज्ज्ञ आणि मानसशास्त्राचे प्राध्यापक होते आणि अण्णपूर्णा यांच्याकडून १९७३ पासून सतार शिकत होते. त्यांचे एप्रिल २०१३ मध्ये हृदयविकाराने निधन झाले.[१५] अन्नपूर्णा देवी यांचे १३ ऑक्टोबर २०१८ रोजी वृद्धापकाळाने मुंबईत निधन झाले.[१३]
मैफली आणि शिकवणी
[संपादन]त्यांच्या सुरुवातीच्या मैफलींपैकी एक मैहरच्या राजाच्या सन्मानार्थ होती, जिथे त्यांना वादनासाठी मोठी जमीन बक्षीस मिळाली होती.[८] १९४६ ते १९५७ दरम्यान त्यांनी रवि शंकर यांच्यासोबत दिल्ली, मुंबई आणि कोलकात्यात जोडीने वादन केले. त्यांच्या शिष्या विनय भारत राम यांनी सांगितले की, त्यांना मैफलींसाठी पैसे घेणे मान्य नव्हते, कारण त्यांच्या मते ते सरस्वतीचे विक्री करण्यासारखे होते.[२]
त्यांनी आपल्या भावाच्या कोलकाता येथील महाविद्यालयात शिकवताना काही मैफली दिल्या, परंतु रेकॉर्डिंगला मनाई होती. मुंबईत स्थायिक झाल्यानंतर त्यांनी काही काळ नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्ट्स (NCPA) येथे शिकवले.[१६] आयुष्यभर त्या हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीताच्या विद्यार्थ्यांसाठी गुरू राहिल्या, परंतु त्यांनी मोजक्याच शिष्यांना स्वीकारले आणि वडिलांच्या सूचनेनुसार कधीही शुल्क घेतले नाही.
पुरस्कार आणि सन्मान
[संपादन]- १९७७: पद्म भूषण (भारताचा तिसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान)[१२]
- १९९१: संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (भारतातील कलाक्षेत्रातील सर्वोच्च सन्मान)[१२]
- १९९९: विश्वभारती विद्यापीठाची देशिकोत्तम ही मानद डॉक्टरेट पदवी[१२]
- २००४: संगीत नाटक अकादमीची फेलोशिप[१२]
संदर्भ
[संपादन]- ^ a b Shuansu Khurana (16 May 2010). "Notes from behind a locked door". Indian Express. १४ जून २०१४ रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. २२ मे २०२१ रोजी पाहिले.
- ^ a b "Annapurna Devi, musician death". The Indian Express. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "1927 Chaitra Purnima, Chaitra Pournami date for Ujjain, Madhya Pradesh, India". www.drikpanchang.com (इंग्रजी भाषेत). १२ जून २०१८ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २२ मे २०२१ रोजी पाहिले.
- ^ OEMI.
- ^ Bondyopadhyay 2005, पान. 22.
- ^ Bondyopadhyay 2005, Cast.
- ^ "प्रसिद्ध हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीतकार अन्नपूर्णा देवी का निधन". टाइम्स नाउ डिजिटल. २०१८. १५ ऑक्टोबर २०१८ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २२ मे २०२१ रोजी पाहिले.
- ^ a b c d "Annapurna Devi obituary". The Guardian. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Book on musician Annapurna Devi". The Telegraph India. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Annapurna Devi" (PDF). Dhvani Ohio. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Does the new Annapurna Devi film unravel the life of the recluse". The Hindu. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ a b c d e "Annapurna Devi" (PDF). Sangeet Natak Akademi. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ a b "Renowned Hindustani classical musician Annapurna Devi passes away". Deccan Herald. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Every Note Annapurna Devi Plays Is Like An Offering: Rooshikumar Pandya". The Times of India. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Annapurna Devi, a yogi who lived in the marketplace untouched". The Hindu. March 5, 2025 रोजी पाहिले.
- ^ "Remembering Guru Ma Annapurna Devi". The Hindu. March 5, 2025 रोजी पाहिले.