सिमेंट

प्रामुख्याने चुनखडीपासून बनवलेल्या बांधकामात विटांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या मिश्रणाला सिमेंट असे म्हणतात. सिमेंट हा पायाभूत सुविधा क्षेत्राचा आधारस्तंभ आहे असे मानले जाते. रस्ते, पुल, घरे, औद्योगिक व व्यावसायिक इमारती, धरण अशा सगळ्या बांधकामांसाठी त्याचा वापर होतो.

यासाठी काँक्रीट वापरले जाते त्यात सिमेंटचा प्रामुख्याने उपयोग होतो. वाळू, खडी, याचे व सिमेंटचे पाण्याबरोबर व इतर काही घटकांबरोबर मिश्रण करून त्यापासून काँक्रीट बनवले जाते. पाण्यामुळे रासायनिक क्रिया होऊन हे अतिशय मजबूत बनते.

चुनखडी, सिलिकॉन ऑक्साईड, ॲल्युमिनियम, आयर्न ऑक्साईड व इतर काही घटक यांचे मिश्रण मोठ्या भट्टीत प्रचंड उष्णतेत जाळून त्यापासून क्लिकर नावाचे मिश्रण बनते. यामध्ये जिप्सम, पोझ्झोलाना (एक प्रकारची चिकणमाती), फ्लायअश, स्लॅग असे आणखी काही घटक मिसळवून व त्याची बारीक भुकटी करून त्यापासून विविध प्रकारचे सिमेंट बनते.

बांधकामात वापरले जाणारे सिमेंट हे सहसा अजैविक असतात, बहुतेकदा चुना किंवा कॅल्शियम सिलिकेटवर आधारित असतात, ज्याला हायड्रॉलिक किंवा कमी सामान्य नॉन-हायड्रॉलिक म्हणून ओळखले जाऊ शकते, पाण्याच्या उपस्थितीत सिमेंटच्या सेट करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असते.

इतिहास[संपादन]

भारतात इ.स. १९१४ मध्ये पोरबंदर इथे पहिली वार्षिक १००० टन उत्पादनक्षमता असलेली सिमेंट कंपनी स्थापन करण्यात आली.

प्रकार[संपादन]

ऑर्डीनरी पोर्टलँड सिमेंट,
पोर्टलँड पोझ्झोलाना सिमेंट,
व्हाईट सिमेंट
ओईल वेळ सिमेंट
रँँपिड हार्डनिग पोर्टलँड सिमेंट
पोर्टलँड पोझोलोना सिमेंट
सलफेट रेजिस्टीग पोर्टलँड सिमेंट
एकसपांसिव सिमेंट
कलर्ड सिमेंट
हाय अँँल्युमिना सिमेंट अशा १३ प्रकारच्या सिमेंटचे देशात उत्पादन होते.^[१]

भारतातील सिमेंट बनवणाऱ्या कंपनी[संपादन]

ए.सी.सी.
बिरला
जे.के.
श्री
प्रिजम
अंबुजा
विक्रम
बिनानी^[२]
श्री अल्ट्रा
एल. अँँड टी.
सी.सी.आय.
दिगविजय

पर्यावरणीय परिणाम[संपादन]

सिमेंट उत्पादन प्रक्रियेच्या सर्व टप्प्यांवर पर्यावरणावर परिणाम करते. यामध्ये धूळ, वायू, ध्वनी आणि कंपन यांच्या स्वरूपातील उत्सर्जन यंत्रसामग्री चालविण्यात आणि उत्पादनांमध्ये स्फोट करताना आणि उत्खननातून ग्रामीण भागाला होणारे नुकसान यांचा समावेश होतो. सिमेंट उत्खनन आणि निर्मिती दरम्यान धूळ उत्सर्जन कमी करण्यासाठी उपकरणे मोठ्या प्रमाणावर वापरली जातात आणि एक्झॉस्ट गॅसेस पकडण्यासाठी आणि वेगळे करण्यासाठी उपकरणे वाढीव वापरात येत आहेत. पर्यावरण संरक्षणामध्ये खाणींचे ग्रामीण भागात पुन्हा एकत्रीकरण करणे देखील समाविष्ट आहे ते बंद केल्यानंतर ते निसर्गात परत देऊन किंवा त्यांची पुनर्शेती करून.

वाढत्या पर्यावरणीय चिंता आणि जीवाश्म इंधनाच्या वाढत्या खर्चामुळे, अनेक देशांमध्ये, सिमेंट, तसेच सांडपाणी (धूळ आणि एक्झॉस्ट वायू) तयार करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या संसाधनांमध्ये तीव्र घट झाली आहे.^[३] रिड्युस्ड-फूटप्रिंट सिमेंट हे सिमेंटीशिअस मटेरियल आहे जे पोर्टलँड सिमेंटच्या कार्यक्षम कार्यक्षमतेची पूर्तता करते किंवा त्यापेक्षा जास्त करते. विविध तंत्रे विकसित होत आहेत. एक जिओपॉलिमर सिमेंट आहे, ज्यामध्ये पुनर्नवीनीकरण केलेल्या सामग्रीचा समावेश होतो, ज्यामुळे कच्चा माल, पाणी आणि उर्जेचा वापर कमी होतो. आणखी एक दृष्टीकोन म्हणजे हानिकारक प्रदूषक आणि हरितगृह वायू, विशेषतः CO2 चे उत्पादन आणि प्रकाशन कमी करणे किंवा काढून टाकणे.^[४] इलेक्ट्रिक आर्क फर्नेसमध्ये जुन्या सिमेंटचा पुनर्वापर करणे हा आणखी एक मार्ग आहे.^[५] तसेच, एडिनबर्ग युनिव्हर्सिटीच्या एका टीमने स्पोरोसार्सिना पेस्ट्युरी, कॅल्शियम कार्बोनेट हे बॅक्टेरियाच्या सूक्ष्मजीव क्रियांवर आधारित 'DUPE' प्रक्रिया विकसित केली आहे, जी वाळू आणि मूत्रात मिसळल्यावर 70% संकुचित शक्तीसह मोर्टार ब्लॉक काँक्रीटचा तयार करू शकते.^[६] सिमेंट उत्पादनासाठी हवामान अनुकूल पद्धतींचे विहंगावलोकन येथे आढळू शकते.^[७]

बाह्य दुवे[संपादन]

संदर्भ[संपादन]

^ Chauhan, Vipin. "14 Types of Cement in hindi". Civil Engineering Hindi Me. 2019-11-05 रोजी पाहिले.
^ "सीमेंट की खोज किसने की". हिंदी ज्ञान बुक (इंग्रजी भाषेत). 2019-11-05 रोजी पाहिले.
^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Archived from the original (PDF) on 2013-10-02. 2024-04-05 रोजी पाहिले.
^ "Engineers Develop Cement With 97 Percent Smaller Carbon Dioxide and Energy Footprint". drexel.edu (इंग्रजी भाषेत). 2012-02-20. 2024-04-05 रोजी पाहिले.
^ "How to make low-carbon concrete from old cement". ISSN 0013-0613.
^ Monks, Kieron (2014-05-21). "Would you live in a house made of sand and bacteria? It's a surprisingly good idea | CNN Business". CNN (इंग्रजी भाषेत). 2024-04-05 रोजी पाहिले.
^ "Top-Innovationen 2020: Zement lässt sich auch klimafreundlich produzieren". www.spektrum.de (जर्मन भाषेत). 2024-04-05 रोजी पाहिले.

[1] Chauhan, Vipin. "14 Types of Cement in hindi". Civil Engineering Hindi Me. 2019-11-05 रोजी पाहिले.

[2] "सीमेंट की खोज किसने की". हिंदी ज्ञान बुक (इंग्रजी भाषेत). 2019-11-05 रोजी पाहिले.

[3] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Archived from the original (PDF) on 2013-10-02. 2024-04-05 रोजी पाहिले.

[4] "Engineers Develop Cement With 97 Percent Smaller Carbon Dioxide and Energy Footprint". drexel.edu (इंग्रजी भाषेत). 2012-02-20. 2024-04-05 रोजी पाहिले.

[5] "How to make low-carbon concrete from old cement". ISSN 0013-0613.

[6] Monks, Kieron (2014-05-21). "Would you live in a house made of sand and bacteria? It's a surprisingly good idea | CNN Business". CNN (इंग्रजी भाषेत). 2024-04-05 रोजी पाहिले.

[7] "Top-Innovationen 2020: Zement lässt sich auch klimafreundlich produzieren". www.spektrum.de (जर्मन भाषेत). 2024-04-05 रोजी पाहिले.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]