जुनापाणीची शिळावर्तुळे
| Stone circles of Junapani | |
|---|---|
|
local_name मराठी: जुनापाणी येथील शिळावर्तुळे | |
 Stone circle at Junapani | |
| स्थान | Dist. Nagpur, Maharashtra. |
| शासन संस्था | Archaeological Survey of India |
| नोंदणी क्रमांक | N-MH-A141 |
जुनापाणीचे शिळावर्तुळे हे भारतातील महाराष्ट्र राज्याच्या नागपूर जवळ ऐतिहासिक महापाषाण शिळावर्तुळे आहेत. जुनापानीच्या सभोवताल अशा ३०० वर्तुळांची नोंद आहेत. [१] १८७९ मध्ये त्यांनी प्रथम जे.एच. रिव्हेट-कर्नाकद्वारे खणले होते, त्यात खंजीर, क्रॉस-रिंग फास्टनर्ससह सपाट अक्ष, कड्या, अंगठी, बांगड्या, घोड्याचे तुकडे, लांब ब्लेड असलेले पटाशी , आणि अणकुचीदारचिमटे अशा विविध प्रकारच्या लोखंडी वस्तूंचा शोध लागला. येथे काळ्या रंगात रेषात्मक चित्रे असणारी वाटी सारख्या काळ्या आणि लाल मातीच्या भांड्यांचादेखील पुरावा सापडला आहे. [२] दफनविधीचे ठिकाण केअर्न्स द्वारे वैशिष्ट्यीकृत होते. सुमारे १५० शिळावर्तुळे अभ्यासली आहेत आणि त्यांचे दस्तऐवजीकरण केले आहे. शिलावर्तुळांमधील कप-चिन्हांकित दगड म्हणजे एक खगोलशास्त्रीय महत्त्व दर्शवितात असे एक महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य आहे. कपचे चिन्हांकित दगड विशिष्ट दिशानिर्देश दर्शविणाऱ्या ठराविक ठिकाणी निश्चित केले गेले आहेत हे यावरून स्पष्ट होते. [३]
या वास्तू भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण (भा.पु.स.) ने राष्ट्रीय महत्त्व स्मारक म्हणून नियुक्त केल्या आहेत. [४] १९६२ मध्ये भा.पु.स. ने जागेचे उत्खनन केले ज्यामध्ये तीन शिळावर्तुळे सापडली. [१] टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च ने अधिक अभ्यासाला अर्थसहाय्य दिले आहे.
भूगोल
[संपादन]
जुनापाणीची शिळावर्तुळे एक निर्जन दफनभूमी आहे ज्यात दफनसाठी वापरलेले महापाषाण आणि मृतावशेष आहेत. हे मध्य भारतातील विदर्भात नागपूर शहराच्या वायव्येकडे सुमारे १० किलोमीटरच्या एका लहान क्षेत्रात आढळतात. हे बऱ्याच मोठ्या आकाराचे असून , गुगल अर्थ वर दृश्यमान आहेत आणि नद्यांच्या काठाजवळ गटबद्ध केलेले आहेत. [५] हे काटोलकडे जाण्यासाठी महामार्गावर आहे आणि मध्य भारतातील मेगालिथ वितरणाचे उत्तर सीमा तयार करते. [६]
इतिहास
[संपादन]या प्रदेशात मानवी वस्ती १००० इ.स.पू. पूर्वीची आहे आणि आजही अस्तित्वात आहे. हा परिसर भारताच्या उत्तर दक्षिण संक्रमणाचा एक महत्त्वाचा भाग होता. येथे आढळणारे मेगालिथ्स इ.स.पू.१००० ते इ.स ३०० मधील आहे . हे मूल्यांकन महापाषाण कालावधीच्या सेपलक्रल पासून सापडलेल्या अनेक पुरातन वस्तूंवर आधारित आहे. येथे सापडलेले लोखंडी अवजारे इ.स.पू.१००० च्या कालावधीचे आहेत असा तर्क आहे. वेगवेगळ्या कुळांच्या स्थानिक समुदायांद्वारे त्यांची ओळख पटविली जाते. या मंडळांमध्ये नोंदविलेले एक वैशिष्ट्य म्हणजे कपांच्या खुणा असलेल्या दगडांची स्थापना. या वर्तुळात दक्षिण भारतातील वीररगळ, डॉल्मेन्स आणि इतर नॉन-सेप्युल्रल आणि सेप्युल्रल महापाषाण बांधणीनमध्ये काहीही साम्य नाही. [५] १८७९ मध्ये जुनापानीच्या दगडांच्या खोदकामाबद्दल रिव्हेट कारनाक यांनी प्रथम अहवाल दिला. [७]
नागपूर प्रदेशाच्या आसपासच्या ५१ स्थळांपैकी आणि विदर्भातल्या ८९ स्थळांपैकी जूनपाणी हे दुसरे सर्वात मोठे स्थळ आहे. १९६१ मध्ये बीके थापर साइटच्या उत्खननात गुंतले होते. सुरुवातीला, तीन दगडांची वर्तुळे शोधली गेली ज्यापैकी दोन मंडळांनी दफन सामग्री आणि संबंधित मानवी अवशेष उघड केले; इक्विडे (घोडा) कुटूंबाचा प्राण्यांचा सांगाडाही सापडला. या उत्खनन दरम्यान, दगडांच्या वर्तुळांमधील कप-चिन्हित दगडच लक्षात आले. या कप गुणांचे महत्त्व प्रस्थापित करण्यासाठी, जे विशिष्ट अभिमुखतेसह निश्चित केले गेले आहेत, या दगडांच्या वर्तुळांचा परिसरातील लोकांच्या खगोलशास्त्राशी किंवा वैश्विक विश्वाशी काही संबंध असल्यास तो स्थापित करण्यासाठी टीआयएफआरने अभ्यास सुरू केला. [५]
पुरातत्त्व शोध
[संपादन]
या महापाषाण दफनस्थानावरील दफन सामग्री मध्ये लाल मातीची भांडी ( महापाषाण ग्रॅफिटी चिन्हे असलेल्या काही), मायकेसियस लाल आणि खडबडीत लाल वेर पेंट केल्या आहेत. हे शोध नागपूरच्या पश्चिमेस कौंडिन्यपुरा, पूनार, टाकळघाट आणि खापा या भागातील इतर ठिकाणांप्रमाणेच सापडतात; १९६८ मध्ये कृष्णा नदीच्या दोन्ही काठावरील शेवटच्या दोन जागा खणण्यात आल्या. [८]
टीआयएफआर अभ्यासानुसार (मॅपिंगसह) आतापर्यंत ५६ शिळावर्तुळे नोंदली गेली आहेत आणि त्यापैकी बहुतेकांची चांगली स्थिती चांगली असल्याचे दिसून आले आहे; ते काही मीटर व्यासाचे आहेत. यापैकी२० मंडळांवर चषक गुण नोंदविण्यात आले असून या बाजूला सात गुण आहेत. या कप मंडळांच्या स्थानाच्या विश्लेषणावरून असे लक्षात आले आहे की समांतर रेषा किंवा ऑर्थोगोनल सीक्वेन्स असलेले कप-चिन्हे एकतर सरळ रेषेत किंवा '+' चिन्हाच्या रूपात दिसतात आणि '+' चिन्ह देखील रेषा रेडियल किंवा टॅन्जेन्लीली वर्तुळात किंवा त्याभोवती निश्चित दिशेने संरेखित केली जातात. सर्व कप गुणांमध्ये एक विशिष्ट कोनीय श्रेणी देखील नोंदविली गेली आहे, जी ३ क्लस्टरच्या रूपात आहेत. [५]
कपचे चिन्ह काही सेंटीमीटर लांबीचे आहेत, विशेषतः शिळा वर्तुळांवर स्थित आहेत आणि ते उत्तरेसंदर्भात विशिष्ट कोनात आकाशाच्या दिशेने त्यांना शोधण्याचे सूचक आहेत. रेकॉर्ड केलेले दिशानिर्देश उत्तरेस ११८,२०८ आणि३३४ अंश आहेत. विशिष्ट तारे आणि हवामानातील बदल, आणि विशेषतः पावसाळ्याच्या हंगामाच्या वाढती आणि ओहोटीची वेळ दर्शविण्याकरिता हे ताराकेंद्रित असू शकते. [५] [९]
या साइटवरून इतर बरेच शोधले गेलेले आहेत. एका मंडळात लोखंडी जीभ असलेली तांबेची घंटी होती. [१०] उत्खनन केलेल्या तीन वर्तुळांमध्ये ,दफन सामग्रीच्या शोधांच्या भोवती चिकट काळ्या चिकणमातीचे ढीग सापडले. बऱ्याच प्रकारचे लोह अवजारे देखील स्थळाच्या शीर्षकास “लोह-वापर” असे प्रमाणित करताना आढळले. [११] दगडांच्या किडीचा शोध लागल्याची नोंद देखील झाली आहे. [६] बी.के. थापर यांना येथे मध्यम पाषाण युगाची साधने सापडली. [१२]
संदर्भ
[संपादन]- ^ a b Ghosh
- ^ Deo
- ^ "Archaeo Astronomy In Indian Context: A Programme of the Tata Institute of Fundamental Research Funded by Jamsetji Tata Trust Highlights of Results from December 2006 to December 2010" (pdf). Tata Institute of Fundamental Research. 10 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ "Aurangabad Circle, Maharashtra". Archaeological Survey of India. 2012-09-24 रोजी पाहिले.
- ^ a b c d e "Megaliths in Ancient India and Their Possible Association to Astronomy1" (pdf). 3. A special case of Junapani. Tata Institute of Fundamental Research (TIFR). 10 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ a b Prasad Sahu, Bhairabi (1 January 1988). From Hunters to Breeders: Faunal Background of Early India. Anamika Prakashan. pp. 251–. ISBN 978-81-85150-06-2. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ Murty, M. L. K. (1 January 2003). Comprehensive History and Culture of Andhra Pradesh: Pre- and protohistoric Andhra Pradesh up to 500 BC. Orient Blackswan. pp. 108–. ISBN 978-81-250-2475-0. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ Sankalia, Hasmukh Dhirajlal; Deo, Shantaram Bhalchandra; Dhavalikar, Madhukar Keshav (1985). Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume. Popular Prakashan. pp. 26–. ISBN 978-0-86132-088-2. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ VahIA, M. N. "Megaliths in India and their possible relation to astronomy" (PDF). Abstracts of Oral Papers. ICOA-website. p. 8. 10 February 2013 रोजी पाहिले.[permanent dead link]
- ^ Indian Antiquary. Popular Prakashan. 1970. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ Narain, Awadh K. (1968). Seminar Papers on the Local Coins of Northern India, C.300 B. C. to 300 A.D. Editor: A. K. Narain, Assisted by J. P. Singh & Nisar Ahmad. Department of Ancient Indian History, Culture and Archaeology, College of Indology, Banaras Hindu University. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
- ^ India. Dept. of Archaeology (1964). Indian Archaeology. Archaeological Survey of India. 7 February 2013 रोजी पाहिले.
ग्रंथसंग्रह
[संपादन]- Ghosh, Amalananda (1990). An Encyclopaedia of Indian Archaeology. BRILL. ISBN 9789004092648.CS1 maint: ref=harv (link)
- Deo, S.B. (1985). "The Personality of Vidarbha Megaliths". Studies in India Archaeology. Popular Prakashan. ISBN 9780861320882.CS1 maint: ref=harv (link)