स्त्रीरोगशास्त्र

गर्भाशय

वैद्यकशास्त्राची स्त्रीरोगशास्त्र चिकित्सा ही एक शाखा असून त्यामध्ये स्त्रीयांमधील जननरचने मधील समस्यांवर उपचार केले जातात.

इतिहास[संपादन]

ख्रिस्तपूर्व १८०० साली लिहिलेले ‘कहुन गायनेक पॅपिरस’ हे या विषयावरील सर्वात जुने पुस्तक. या पुस्तकात स्त्री जननेंद्रियांचे रोग, स्त्रीची जननक्षमता, गरोदरपण व संततीप्रतिबंध इत्यादी विषय होते.

शास्त्राची व्याप्ती[संपादन]

आधुनिक स्त्रीरोग शास्त्र हे स्त्रीच्या मासिक पाळीतील समस्या, मासिकपाळी जाणे, त्यासंबंधीत आजार, पुनरूत्पादन करणाऱ्या अवयवामधील अनावश्यक वाढ, रजोनिवृती, संप्रेरक आणि गर्भधारणे मधील समस्या, संतती नियमन संबंधीत आजाराबाबात उपचार करते.

आजार[संपादन]

स्त्रीयांमधील जननरचनेतील विविध अवयवांचे आजार या शास्त्रामध्ये चिकित्सा व उपचार केले जातात.

कर्करोग[संपादन]

अवयव सरकने[संपादन]

गर्भाशय सरकने

गर्भनलिकांचे आजार[संपादन]

गर्भनलिकांची सुज

स्त्रीरोगशास्त्र

स्त्रीरोगशास्त्र ही वैद्यकीय शास्त्राची ती शाखा आहे ज्यामध्ये केवळ स्त्रियांशी संबंधित विशेष आजार, म्हणजेच त्यांच्या विशेष संरचनात्मक अवयवांशी संबंधित रोग आणि त्यांच्या वैद्यकीय विषयांचा समावेश होतो. स्त्रीरोगशास्त्र म्हणजे स्त्रीच्या पुनरुत्पादक प्रणालीच्या (गर्भाशय, योनी आणि अंडाशय) आरोग्यामध्ये घेतलेल्या शस्त्रक्रिया कौशल्याचा संदर्भ. मुळात ते 'स्त्रियांच्या शास्त्रा'चे आहे. आजकाल, जवळजवळ सर्व आधुनिक स्त्रीरोग तज्ञ देखील प्रसूती तज्ञ आहेत.

परिचय[संपादन]

स्त्री पुनरुत्पादक अवयवांना बाह्य आणि अंतर्गत अशा दोन विभागांमध्ये विभागले जाऊ शकते. बाह्य प्रजनन अवयवांमध्ये योनी आणि योनी यांचा समावेश होतो.

बहुतेक गोनाड म्युलेरियन डक्टमधून वाढतात. म्युलेरियन नलिका उदर पोकळी आणि गर्भाच्या इलियाक भिंतीच्या मागील भागामध्ये वरपासून खालपर्यंत चालते आणि त्यात मध्यवर्ती, वोल्फियन नोड्यूल आणि ट्यूब्यूल्स असतात, ज्याचे अवशेष गायनोसियममध्ये आढळतात.

वोल्फियन डक्ट्सच्या आत, दोन उपकला ऊतक रेषा दिसतात, ज्या प्राथमिक जंतू रेषा आहेत ज्यातून भविष्यात अंडाशय तयार होतात.

प्रजनन प्रणालीचे शरीरविज्ञान[संपादन]

स्त्रीचे पुनरुत्पादक वय, म्हणजे तारुण्य ते रजोनिवृत्तीपर्यंत, सुमारे 30 वर्षे असते. या संस्थेच्या क्रियाकलापांचा अभ्यास करताना, आपल्याला विशेषतः दोन प्रक्रियांवर विशेष लक्ष द्यावे लागेल:

(a) बियाणे उत्पादन आणि (b) मासिक स्राव.

बीजोत्पादन हे सेमिनल ग्रंथींशी अधिक संबंधित आहे आणि स्राव गर्भाशयाशी अधिक संबंधित आहे, परंतु दोन्ही कार्ये एकमेकांशी संबंधित आहेत आणि पूर्णपणे एकमेकांवर अवलंबून आहेत. बीज ग्रंथी (अंडाशय) चे मुख्य कार्य पूर्णतः कार्यक्षम आणि गर्भधारणा करण्यास सक्षम अशा बिया तयार करणे आहे. अंडकोष स्त्रीच्या मानसिक आणि शारीरिक वाढीसाठी पूर्णपणे जबाबदार आहे आणि गर्भाशयाच्या आणि इतर जननेंद्रियांच्या नैसर्गिक वाढ आणि कार्यक्षमतेसाठी देखील जबाबदार आहे.

बीज निर्मितीची संपूर्ण प्रक्रिया शरीरातील अनेक संप्रेरक ग्रंथींद्वारे नियंत्रित केली जाते आणि त्यांचे संप्रेरक त्यांच्या स्वभावावर आणि कृतीवर अवलंबून असतात. समोरच्या ग्रंथीला नियंत्रक म्हणतात.

दर 28 दिवसांनी गर्भाशयातून श्लेष्मा आणि रक्तस्त्राव याला मासिक पाळी म्हणतात. हा स्राव यौवनापासून रजोनिवृत्तीपर्यंत दर महिन्याला होतो. केवळ गर्भधारणेमध्येच घडत नाही आणि अनेकदा तीव्र अवस्थेतही होत नाही. पहिल्या स्त्रावला राजोदय किंवा (मेनार्चे) असे म्हणतात आणि जेव्हा ते येते तेव्हा असे मानले जाते की आता मुलगी गर्भवती झाली आहे आणि हे सहसा यौवनाच्या वेळी होते, म्हणजे 13 ते 15 वर्षे वयाच्या. 45 ते 50 वर्षांच्या वयात मासिक पाळी अचानक किंवा हळूहळू थांबते. याला रजोनिवृत्ती म्हणतात. हे दोन्ही काळ स्त्रीच्या आयुष्यातील संक्रमणाचे काळ आहेत.

नैसर्गिक राजचक्र साधारणपणे २८ दिवसांचे असते आणि ते राजा दर्शनाच्या पहिल्या दिवसापासून मोजले जाते. हा काळ एका मासिक पाळीपासून दुसऱ्या मासिक पाळीचा असतो. मासिक पाळीच्या दरम्यान गर्भाशयाच्या एंडोमेट्रियममध्ये होणारे बदल चार टप्प्यात विभागले जाऊ शकतात (1) वाढीचा काळ, (2) गर्भधारणापूर्व कालावधी, (3) मासिक स्त्राव कालावधी आणि (4) पुनर्रचना कालावधी.

(१) वाढीचा काळ: मासिक पाळी संपल्यानंतर जेव्हा एंडोमेट्रियम पुन्हा निर्माण होतो, तेव्हा हा एंडोमेट्रियम वाढीचा काळ सुरू होतो आणि ओव्हुलेशन होईपर्यंत टिकतो. ओव्हुलेशन (नाळेपासून ओव्हुलेशन) मासिक पाळी सुरू झाल्यानंतर पंधराव्या दिवशी होते. या काळात, गर्भाशयाचा एंडोमेट्रियम हळूहळू जाड होतो आणि अंडाशयात बीजांडाची निर्मिती सुरू होते. ग्रॅफियन फॉलिकल जसजसे वाढते तसतसे अंडाशयाद्वारे स्रावित इस्ट्रोजेनचे प्रमाण वाढते. एस्ट्रोजेनच्या प्रभावाखाली, या काळात गर्भाशयाचा एंडोमेट्रियम 4-5 मिमी पर्यंत जाड होतो.

(२) गर्भधारणापूर्व कालावधी: या अवस्थेनंतर, स्राव किंवा गर्भधारणेपूर्वीचा कालावधी सुरू होतो आणि 15 दिवस म्हणजे मासिक पाळी सुरू होईपर्यंत टिकतो. राज: कॉर्पस ल्यूटियम स्रावाच्या १५ व्या दिवशी अंडाशयातून ओव्हुलेशन झाल्यानंतर तयार होतो आणि त्यातून स्राव (प्रोजेस्टेरॉन) आणि एस्ट्रोजेन यांच्या प्रभावाखाली गर्भाशयाच्या एंडोमेट्रियममध्ये बदल होत राहतात. हे एंडोमेट्रियम अखेरीस डेसिडुआमध्ये रूपांतरित होते, ज्याला गर्भधारणेचे एंडोमेट्रियम म्हणतात. हे बदल या मासिक पाळीच्या 28 व्या दिवशी पूर्ण होतात आणि मासिक पाळीच्या आधी एंडोमेट्रियमची जाडी 6.7 मिमी असते.

(३) स्राव कालावधी: स्राव कालावधी ४-५ दिवसांचा असतो. यामध्ये गर्भाशयाच्या एंडोमेट्रियमचा बाह्य स्तर तुटतो आणि रक्त आणि श्लेष्मा स्राव होतो. जेव्हा मासिक पाळीपूर्वीचे बदल पूर्ण होतात, तेव्हा एंडोमेट्रियल झीज सुरू होते. असे मानले जाते की या एंडोथेलियमचा फक्त बाह्य स्तर आणि मधला स्तर या स्रावांमुळे प्रभावित होतो आणि खोल थर किंवा एंडोथेलियम अप्रभावित राहतो. अशा प्रकारे, स्रावमध्ये रक्त, श्लेष्मल एपिथेलियम पेशी आणि स्ट्रोमा केशिका असतात. हे रक्त गोठत नाही. 4 ते 8 औंस मानले जाणारे रक्त प्रमाण नैसर्गिक आहे.

(4) पुनर्रचना कालावधी: स्राव प्रक्रियेद्वारे गर्भाशयाच्या एंडोमेट्रियमचे पुनरुत्पादन न झाल्यामुळे एंडोमेट्रियमची जाडी कमी होते तेव्हा पुनरुत्पादन किंवा बांधकामाचे कार्य सुरू होते. पुनर्जन्म एंडोथेलियमच्या गंभीर टप्प्यापासून सुरू होते आणि एंडोथेलियमच्या वाढीच्या हंगामासारखे दिसते.

स्राव विकार[संपादन]

(१) आदिंभी (अनोहलर) राज: शराव - या विकारात, नैसर्गिक राज: शराव होत राहतो, परंतु स्त्री वांझ असते.

(२) रुद्धार्थव (अमेहोरीबोआ) स्त्रीच्या प्रजनन कालावधीत म्हणजे तारुण्यपासून रजोनिवृत्तीपर्यंत मासिक पाळीचा प्रवाह नसणे याला रुद्धार्थव म्हणतात. हे प्राथमिक आणि दुय्यम असे दोन प्रकार आहेत. प्राथमिक मेनोरॅजियामध्ये, गर्भाशयाच्या अनुपस्थितीप्रमाणे सुरुवातीपासून रजोनिवृत्ती होते. दुय्यम मध्ये एकदा मासिक पाळी आल्यावर काही व्याधीमुळे ते थांबते. हे नैसर्गिक आणि सेंद्रिय म्हणून देखील वर्गीकृत आहे. गर्भधारणेदरम्यान, बाळंतपणात, स्तनपान करवण्याच्या काळात आणि तारुण्याआधी आणि रजोनिवृत्तीनंतर आढळणारी मासिक पाळी नैसर्गिक आहे. गर्भधारणेचे पहिले लक्षण म्हणजे मासिक पाळी.

(३) Hypomenorrhoea and Swalpartav (oligomenorrhoea)- हिनार्तवमध्ये मासिक पाळीची वेळ वाढते आणि अनियमित होते. सेल्फ-पार्टममध्ये, मासिक पाळीचा कालावधी आणि त्याचे प्रमाण कमी होते.

(४) सीझनल मेनोरेजिया - (मेनोरेजिया) मासिक पाळीच्या वेळी जास्त स्त्राव.

(5) Metrorrhagia (Metrorrhagia): दोन कालखंडातील रक्तस्त्राव.

(६) Dysmenorrhea - (Dysmenorrhea) यामध्ये रक्तस्रावासोबत खूप वेदना होतात.

(७) ल्युकोरिया - योनीतून पांढरा किंवा पिवळसर पांढरा स्त्राव येतो असे म्हणतात. त्यात रक्त किंवा पूया किंवा पूया नसावा.

(८) पॉलीमेनोरिया - यामध्ये 28 दिवसांऐवजी मासिक पाळी 21 दिवसांसारख्या कमी कालावधीत होते, म्हणजे स्त्रीला लवकर रक्तस्त्राव होऊ लागतो. ओव्हुलेशन देखील लवकरच सुरू होते.

(९) मेट्रोपॅथिया हेमोरेजिका - ही अनियमित, जास्त रक्तस्रावाची स्थिती आहे.

(१०) कानिया राजोदर्शन - ठराविक वयाच्या किंवा कालावधीपूर्वी राजश्रव होतो असे म्हणतात आणि या प्रकारच्या यौवनाला कानिया युवागमन म्हणतात.

(११) अनैसर्गिक मासिक पाळी बिघडणे - ठराविक वयाच्या किंवा कालावधीच्या खूप आधी आणि त्यासोबत मासिक पाळीच्या विकाराला Artv डिसफंक्शन म्हणतात. सायकलचा कालावधी वाढवून किंवा प्रमाण कमी करून नैसर्गिक क्षय हळूहळू होतो.

पुनरुत्पादक अवयवांचे जन्मजात विकार[संपादन]

(१) बीज ग्रंथी - हायपोप्लासीया, ग्रंथींचा पूर्ण अभाव इत्यादी विकार फार क्वचितच आढळतात. कधीकधी अंडकोष आणि अंडकोष एकत्र असतात आणि त्यांना ओव्होटेस्टेस म्हणतात.

(२) बीज नलिका - त्यांची पूर्ण अनुपस्थिती, अंशतः वाढ, त्यांचे डायव्हर्टिकुलम इत्यादी विकार आढळतात.

(3) गर्भाशय - या अवयवाची पूर्ण अनुपस्थिती क्वचितच आढळते

गर्भाशयात दोन शिंगे आहेत आणि दोन गर्भाशय ग्रीवा आणि दोन योनी आहेत, म्हणजेच दोन्ही मुलेरियन नलिका एकमेकांशी हलवून वाढतात. याला डिडेल्फीस गर्भाशय म्हणतात.

अशाप्रकारे, ज्या स्थितीत म्युलेरियन नलिका एकमेकांपासून विभक्त राहतात परंतु गर्भाशय ग्रीवाच्या ओएसमध्ये संयोजी ऊतकाने जोडल्या जातात त्या स्थितीला डिडेल फिस कोड म्हणतात.

कधीकधी गर्भाशयाला दोन शिंगे असतात जी गर्भाशय ग्रीवामध्ये उघडतात.

कधीकधी गर्भाशय नैसर्गिक दिसते, परंतु त्याची पोकळी आणि ग्रीवाची पोकळी सेप्टमने विभागलेली राहते. हे सेप्टम पूर्ण किंवा अपूर्ण असू शकते.

काहीवेळा गर्भाशयात किरकोळ विकृती आढळतात जसे की शिंगे एका बाजूला वाकणे, गर्भाशयाचे पुढे जाणे इ.

बाळाच्या आकारमानाचे गर्भाशय यौवनात आढळते कारण त्याची वाढ जन्माच्या वेळी थांबते.

प्राथमिक गर्भाशयात, गर्भाशयाचे शरीर लहान असते आणि गर्भाशय ग्रीवा लांब असते.

(4) गर्भाशय ग्रीवा - (अ) गर्भाशय ग्रीवाचे बाह्य आणि अंतर्गत उघडणे बंद करणे. (b) योनिमार्गाचा उत्स्फूर्त पुढे जाणे आणि योनीपर्यंत पोहोचणे.

(5) योनी - योनी क्वचितच पूर्णपणे नाहीशी होते. योनीमार्गाचे उघडणे वगळणे, पूर्ण किंवा अपूर्ण, योनीमार्गाचे लांबीच्या दिशेने सेप्टमने विभागणे, इत्यादी अनेकदा आढळतात.

(६) यामध्ये, उत्स्फूर्त विकारांमध्ये, हायमेनचे संपूर्ण छिद्र नसणे किंवा चाळणीच्या स्वरूपात छिद्र पडत नाही.