शोले (चित्रपट)

शोले
चित्र:शोले पोस्टर.JPG शोले
दिग्दर्शन	रमेश सिप्पी
निर्मिती	जी.पी. सिप्पी
कथा	सलिम खान, जावेद अख्तर
प्रमुख कलाकार	अमजदखान संजीव कुमार अमिताभ बच्चन धर्मेंद्र हेमामालिनी जया भादुरी
संगीत	राहुल देव बर्मन
देश	भारत
भाषा	हिंदी
प्रदर्शित	{{{प्रदर्शन तारीख}}}
आय.एम.डी.बी. वरील पान

शोले हा भारतीय चित्रपटाच्या आजवरच्या इतिहासातील सर्वाधिक यशस्वी चित्रपट आहे. हा चित्रपट १९७५ मध्ये प्रदर्शित झाला व यात प्रमुख भूमिका अमिताभ बच्चन, धर्मेंद्र, हेमामालिनी, संजीव कुमार व अमजदखान यांच्या होत्या. चित्रपट प्रदर्शित झाल्यावर अनेक टीकाकारांना तोंड द्यावे लागले त्यामुळे पहिल्या काही आठवड्यात या चित्रपटाला फ्लॉप चित्रपटाचा शिक्का बसला. परंतु जे जे हा चित्रपट पाहून आले ते ते भारावून गेले व मौखिक जाहिरातीने या चित्रपटाकडे लोक वळले व पहाता पहाता इतिहास घडला. मुंबईच्या मिनर्व्हा चित्रपटगृहात हा तब्बल २८६ (५ वर्षे ६ महिने ) आठवडे तळ ठोकून होता. उत्पन्नाचे त्या काळातील सर्वच विक्रम या चित्रपटाने मोडले व आजच्या काळातील चलनवाढीचे गणित लक्षात घेतल्यास या चित्रपटाचे उत्पन्न हे २३६ कोटी ४५ लाख रुपये इतके होते. हा आजच्या काळातही विक्रम आहे. अजूनही हा चित्रपट एखाद्या चित्रगृहात लागला की लोक बघायला गर्दी करतात, हे याचे वैशिष्ट्य आहे. चित्रपटाने नुसतेच उत्पन्नाचा विक्रम केला नाही, तर जनमानसात या चित्रपटाचे संवाद रुळले आहे. कितने आदमी थे; पचास पचास कोस जब बच्चा रोता है तब उसकी मां उसे ’बेटा चुप हो जा नही तो गब्बर आ जायेगा’ असे अनेक संवाद भारतीय लोकांच्या रोजच्या जीवनातल्या गप्पांमध्ये आले आहेत. या चित्रपटाने आता पाठ्यपुस्तकात प्रवेश केला असून. लहान मुलांना या चित्रपटाची महती सांगितली जाते. बी.बी.सी ने या चित्रपटाची शतकातील एक सर्वोकृष्ट चित्रपट म्हणून निवड केली तर फिल्म फेअरने त्यांच्या सुवर्ण महोत्सवी वर्षात, ५० वर्षांतील सर्वोत्कृकृष्ट चित्रपट म्हणून या चित्रपटाला गौरवले.

कथानक

चित्रपटाच्या सुरुवातीला एक पोलिस अधिकारी ठाकूर बलदेवसिंगाना विनंतीनुसार भेटायला येतो. भेटीमध्ये ठाकूर आपले बेत उघड करतात. काही वर्षांपूर्वी पोलिससेवेत असताना त्यांनी दोन भुरट्या चोरांना पकडलेले असते जय व वीरू , त्यांना तुरुंगात रवानगी करताना, डाकू हल्ला होतो जय व वीरू पोलिसांच्या बाजूने लढण्यासाठी पाश सोडवण्याची विनंती करतात ठाकूर आपल्या जोखमीवर दोघांना सोडतात. जय, वीरु व ठाकूर तिघे मिळून डाकूंचा हल्ला परतावून लावतात परंतु ठाकूर घायाळ होतात. जय व वीरूसाठी पळून जाण्यासाठी ही चांगली वेळ असते परंतु ठाकूरना हॉस्पिटलला पोहोचवायचे की नाही यासाठी ते नाणेफेक करतात. त्यात जयचा निर्णय हो ठरतो व ते ठाकूरना हॉस्पिटलला पोहोचवतात व त्यांचा जीव वाचवतात. ठाकूरना या गोष्टीची आठवण होते. ते दोघे गब्बर नावाच्या अतिशय क्रूर डाकूशी सामना करण्यात पात्र आहेत असे त्यांना वाटते व ठाकूर पोलिस अधिकार्‍यांना या दोघांना सापडून देण्याची विनंती करतात.

इकडे जय व वीरू अजूनही भुरट्या चोर्‍या करून आपले जीवन व्यतीत करत असतात. दरम्यान त्यांची मैत्री अजूनच गाढ होते. पोलिस अधिकार्‍यांना हे दोघे एक तुरूंगात आढळतात. त्यांची ज्या दिवशी सुटका होते त्या दिवशी पोलीस त्यांची गाठ ठाकूरशी घालून देतात. ठाकूर आपले इरादे व्यक्त करतात व गब्बरला पकडून दिल्यास त्यांच्यातर्फे २० हजाराचे व सरकारचे ५० हजार रुपयांच्या इनामाचे आमिष त्यांना दाखवतात. या आमिषापोटी जय व वीरू गब्बरला जिवंत पकडून देण्याचे आव्हान स्वीकारतात.

गब्बरची दहशत

गब्बरसिंग हा ठाकूरच्या रामगढ या गावाच्या जवळपासच्या गावात आपल्या दहशतीच्या जोरावर गाववाल्यांकडून पाहिजे तशी खंडणी वसूल करत असतो. गब्बरसिंगला ठाकूरने एकदा पकडलेले असते व त्याचा बदला म्हणून गब्बरसिंग ठाकूरच्या संपूर्ण कुटुंबाला ठार मारतो व ठाकूरचे हात कापून टाकतो. तेव्हापासून ठाकूर आपले हात शाल पांघरून कायमचे झाकून ठेवीत असत. गब्बर काहीही करू शकत असल्याने त्या परिसरात गब्बरबद्द्ल जबरदस्त दहशत असते. आया आपल्या मुलांना गब्बर येईल असे सांगून झोपवत असत. गब्बरच्या टोळीत अनेक जण होते. कालिया, सांभा सारखे लोक गब्बरच्या आदेशावर कोठेही जाऊन धुमाकूळ घालीत. एकदा कालिया व काही साथीदार रामगढ मध्ये येऊन धान्याच्या खंडणीसाठी मागणी करतात. काही जण देतात परंतु ठाकूर कोणताही गावकरी गब्बरला खांडणी देणार नाही असे ठणकावून कालियाला सांगतात व आता रामगढच्या सुरक्षिततेसाठी दोन सैनिक आहेत याची जाणीव करून देतात. जय व वीरू हे चांगले नेमबाज असतात. त्यामुळे कालियाला परतावे लागते.

इकडे कालिया आपल्या इतर दोन साथीदारांसह रिकाम्या हाताने परत आल्यामुळे गब्बरचा राग अनावर होतो व असे होणे त्याच्या दहशतीच्या दृष्टीने घातक असते. तो कालिया व इतर दोघांना शिक्षा म्हणून ठार मारतो. या दरम्यान झालेला संवाद हिंदी चित्रपट सृष्टीतील एक इतिहास बनला आहे. गब्बर स्वता: डाकूंची फौज घेउन आता रामगढवर होळीच्या दिवशी हल्ला करायचे ठरवतो.

ठरल्याप्रमाणे गब्बर होळीच्या दिवशी गावात उत्सव चालू असताना हल्ला करतो. गब्बरचे साथीदार व जय-वीरू मध्ये जोरदार धुमश्वक्री होते. गब्बर जय ला ओलिस धरतो व सर्वांना शस्त्रे खाली टाकायला सांगतो. जय आपण गब्बरपुढे झुकत आहोत असे दाखवत असतानाच गब्बरच्या डोळ्यात धूळ टाकून बाजी आपल्या बाजूस वळवतो व पहाता पहाता जय आणि वीरू गब्बरला पळवून लावतात. परंतु धुमश्चक्रीत प्रत्यक्ष मदत न केल्याबद्दल वीरू ठाकूरवर चिडतो. तेव्हा ठाकूरला आपले हात गब्बरने कापल्याचे उघड करावे लागते. जय-वीरूचा ठाकूरबद्दलचा आदर अजूनही वाढतो.

गावातील आयुष्य

दरम्यान जय व वीरू हे गावकर्‍यांमध्ये मिसळून जातात. त्यांच्या लाघवी स्वभावामुळे ते गावकर्‍यांचे आवडते देखील होतात. वीरू ला बसंती या टांगेवालीची ओढ निर्माण होते व तिच्याशी लग्नाचे मनसुबे त्याच्या मनात तयार होतात. येन केन प्रकारेण वीरू तिच्याशी जवळीक साधायचा प्रयत्न करत असतो. वीरूच्या लग्नाची बोलणी बसंतीच्या मावशीशी जय अश्या काही रितीने करतो की मावशी म्हणते की ``भले बसंती माझी पोटची पोर नसेल, तरी तिचे लग्न एक वेळ नाही झाले तरी चालेल पण वीरूशी कदापि करून देणार नाही``. यावर चिडून वीरू जर बसंतीशी लग्न झाले नाही तर आत्महत्या करण्याची धमकी गाववाल्यांना देतो. या धमकीला घाबरून गावकरी बसंतीला व मावशीला लग्नासाठी होकार देण्यास भाग पाडतात. दरम्यान जय व ठाकूर ची विधवा सून यांच्यात मूक संवाद चाललेला असतो व दोघांनाही एकमेकांबद्दल ओढ निर्माण होते. ठाकूरला या गोष्टीचा अंदाज येतो व ते स्वतःहून राधाच्या वडिलांशी तिचे आयुष्य जयबरोबर पुन्हा वसवण्यासाठी बोलणी करतात. त्यात त्यांना होकार मिळतो.

गावातील इमामचा मुलगा अहमद जबलपूरला नोकरीसाठी जात असताना गब्बरच्या हातात सापडतो. गब्बर चाल म्हणून अहमदला ठार मारतो व रामगढच्या लोकांना धमकी म्हणून त्याचे शव पाठवतो व जय-वीरूला गावाबाहेर न हाकल्यास प्रत्येक घरात असेच शव येईल अशी धमकी देतो. इमाम आपला मुलगा गेला तरी गाववाल्यांना हे दोघे गावाच्या भल्यासाठी गावातच रहावेत असे समजावतो. जय-वीरु याचा बदला म्हणून गब्बरचे आणखी चार साथीदार मारतात.

शेवटचा संघर्ष

गब्बरचे चार साथीदार व वरती दिलेली धमकी यामुळे गब्बर अतिशय चिडतो. एकदिवशी बसंती तलावाकाठी असताना तिच्यावर डाकू हल्ला करतात. बसंती तेथून पळ काढते. वीरू तिच्या मदतीला येतो परंतु ते दोघेही गब्बरचे बंदी बनतात. गब्बर वीरूला ओलिस धरून बसंतीला सर्वांपुढे नृत्य करायला लावतो. नृत्यामध्ये मग्न असतानाच जय एकटा आक्रमण करतो व गब्बरला आपल्या नेमाच्या अंतरात पकडतो. गब्बरला वीरु व बसंतीला सोडावे लागते. जय वीरू व बसंती तिघेही गब्बरच्या साथीदारांचा सामना करत गोळ्या चुकवत पुलापाशी पोहोचतात व दरम्यान त्यांचाकडील गोळ्यादेखील संपत आलेल्या असतात. जय जखमी होतो. परंतु वीरूला कळू देत नाही. जय वीरू ला सांगतो की तो इथेच राहून बचाव करेल व तोपर्यंत गावात जावून वीरूने गोळ्या आणाव्यात. परंतु वीरू नकार देतो. जय वीरूत पुन्हा एकदा तणाव निर्माण होतो व पुन्हा एकदा ते नाणेफेक करतात व जय त्यात जिंकतो. वीरु व बसंती गावात जातात. जय जखमी अवस्थेतही गब्बरच्या साथीदारांना रोखतो. त्यांचा कायमचा बंदोबस्त तो पुलाखाली न फुटलेल्या बॉम्बला फोडून करतो. गब्बरचे बहुतेक साथीदार मारले जातात. जयला प्राणांकित जखमा होतात.

वीरू व गावातील अनेक साथीदार तोवर येतात पण जय शेवटचे श्वास मोजत असतो. जय वीरूच्या बाहुपाशात आपला जीव सोडतो. चिडलेला वीरू गब्बरवर चाल करून जातो व राहिलेले गब्बरचे साथीदार लोळवून गब्बरला मार-मार मारतो. तो गब्बरला जीवानीशी मारणार इतक्यात ठाकूर दिलेल्या वचनाची आठवण करून देतात व गब्बरला त्यांच्यासाठी जिवंत सोडण्याची मागणी करतात. जयने दिलेल्या वचनाखातर वीरू गब्बरला ठाकूरच्या हवाली करतो. ठाकूर हात नसले तरी खास खिळे असलेल्या जोड्यांनी गब्बरला पुन्हा मार मार मारतात व शेवटी पोलिस येउन मध्यस्थी करतात व गब्बरला अटक करतात.

चित्रपटाच्या शेवटी जयला अग्नी देउन वीरू एकटा परत चाललेला असतो व त्या वेळेस उद्विग्न वीरूला ठाकूर बसंतीचा हात देतात व दु:खी वीरूचे हास्य परत येते.

भूमिका

चित्र:Sholay-Main Male Cast.jpg

ज्यात अमिताभ बच्चन,धर्मेंद्र,संजीव कुमार,अमजदखान

आहेत असे चित्रीकरणादरम्यानचे अत्यंत दुर्मीळ छायाचित्र.

भूमिका	कलाकार
वीरू	धर्मेंद्र
जयदेव	अमिताभ बच्चन
ठाकूर बलदेव सिंग	संजीव कुमार
बसंती	हेमा मालिनी
राधा	जया भादुरी
गब्बर सिंग	अमजदखान

सहभूमिका कलावंत

भूमिका	कलाकार
रामलाल	सत्येन कप्पू
इमाम	ए.के.हंगल
अहमद	सचिन (कलाकार)
मौसी	लिला मिश्रा
सांबा	मॅक मोहन
कालिया	विजू खोटे
सूरमा भोपाली	जगदीप
जेलर	असरानी
वंजारी नर्तिका	हेलन
वंजारी गायक	जलाल आगा
हरिराम न्हावी	केश्तो मुखर्जी

प्रसिद्ध संवाद

अनेक अजरामर संवाद हे या चित्रपटाचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. चित्रपटातील प्रत्येक भूमिकेने आपल्या भूमिकेला साजेल अश्या लकबीने संवाद म्हटले तसेच त्यांचे टायमिंग अफलातून होते. आज अभिनय शिक्षण संस्थांमध्ये शोलेचे संवाद हे अभ्यासाचे विषय बनले आहे. कदाचित आजवरचा कोणताच चित्रपट संवादांच्या जोरावर इतका चालला नसेल.

चित्रपटातील काही अजरामर संवाद :

• कितने आदमी थे.
• पचास पचास कोस दूर गाव मे जब बच्चा रोता है, तब उसकी मां कहती है, बेटा सो जा, नही तो गब्बर आ जायेगा.
• लोहा गरम है, मार दो हतोडा.
• इतना सन्नाटा क्यू है भाई?
• ये हाथ नही फासी का फंदा है.
• ये हाथ मुझे दे ठाकूर.
• जो डर गया, समझो मर गया.
• जानते हो दुनिया मे सबसा बडा बोझ कोनसा है. बाप के खंदे पे बेटे का जनाजा.

विनोदी संवाद

• हम अंग्रेजो के जमाने के जेलर है.
• आधे दाये जाओ आधे बाये जाओ, बाकी मेरे पीछे आओ.
• तुम्हारा नाम क्या है बसंती?
• अग्रेंज लोग जब मरते है तब उसे सुसाईड कहते है.

गाणी

क्रमांक	गाणे	गायक/गायिका	कालावधी
१	जब तक है जान, मै नाचूंगी.	लता मंगेशकर	०६:०४
२	कोई हसीना	किशोर कुमार आणि हेमा मालिनी	०४:१४
३	होली के दिन दिल मिल जाते है	किशोर कुमार आणि लता मंगेशकर	०५:२७
४	ये दोस्ती हम नही छोडेंगे	किशोर कुमार आणि मन्ना डे	०५:२५
५	मेहबूबा, मेहबूबा	राहुल देव बर्मन	०३:४३
६	हा जब तक है जान	लता मंगेशकर	०५:२९

बाह्यदुवे

• शोले उत्कृष्ट चित्रपट का आहे?.
• बीबीसी
• आयोवा विद्यापीठ लेख.
• शोले संपुर्ण चित्रपट.
• शोले चित्रकथा.