पुरस्कार

ज्ञान, साहित्य, कला, समाजकार्य आदि विविध क्षेत्रांमध्ये उत्तम काम करणाऱ्या व्यक्तीला अनेक संस्था पुरस्कार देतात. हे पुरस्कार मानपत्राच्या रूपात, रोख रकमेच्या स्वरूपात किंवा स्मृतिचिन्हाच्या रूपात असतात. अनेक संस्था आणि त्यांनी दिलेल्या पुरस्कारांची माहिती वेळोवेळी वर्तमानपत्रांमधून किंवा त्या संस्थेच्या मुखपत्रातून प्रसिद्ध होत असते. पद्मश्री, पद्मभूषण, भारतरत्‍न या सरकारने दिलेल्या पुरस्कारांप्रमाणेच हे पुरस्कार केवळ मानाचे असतात, व्यक्तिनामाच्या आधी किंवा नंतर त्यांचा लिखित उल्लेख करता येत नाही. त्या व्यक्तीला असा पुरस्कार मिळाला आहे असा उल्लेख केवळ बोलताना, भाषण करताना किंवा व्यक्तिवृत्त(Biodata) लिहिताना करता येतो. असाच प्रकार विद्यापीठांनी दिलेल्या डी.लिट. या सन्मानार्थ दिलेल्या पदवीचा आहे. ही पदवी मिळवण्यासाठी कोणताही अभ्यास करावा लागत नाही, परीक्षा द्यावी लागत नाही किंवा जगावेगळे असे काही काम करावे लागत नाही. ही पदवी मिळालेल्या व्यक्तीच्या नावाआधी डॉ.(डॉक्टर) असे लिहिण्याची प्रथा तर सर्वथैव अयोग्य आहे. एखाद्या राजकारणी माणसाला ही मानाची डॉक्टरेट एका विद्यापीठाकडून मिळाली की अन्य विद्यापीठांमध्ये त्याच व्यक्तीला डी.लिट. देण्याची स्पर्धा लागते. महाराष्ट्रातील उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ आणि मराठवाडा विद्यापीठ हे या बाबतीत माहीर आहेत. हाच प्रकार परदेशी विद्यापीठे करतात. येडियुरप्पा हे कर्नाटकातले एक उघड उघड भ्रष्टाचारी राजकारणी आहेत. त्यांना अमेरिकेतील मिशिगन राज्यातील सॅगिनॉ व्हॅली राज्य विश्वविद्यालयाने डी.लिट. दिली आहे. कां, तर यापूर्वी सॅगिनॉच्या अध्यक्षाला म्हैसूर विश्वविद्यालयाने प्रा. डी. मदैय्या या उपकुलगुरूंच्या कारकीर्दीत डी.लिट. दिली होती, या परतफेडीच्या भावनेने. सन्माननीय पदव्यांच्या बाबतीत विद्यापीठांचे असे साटेलोटे चालते. त्यामुळे यापुढे कधी भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर असे शब्द वाचनात येतील तेव्हा ते लिखाण गैर आहे असे समजावे.

हिंदुस्थानवर जेव्हा ब्रिटिश राज्य करीत होते तेव्हा ते, सन्माननीय भारतीय व्यक्तींना सर, रावबहादुर किंवा रावसाहेब अशा उपाध्या देत. मात्र या उपाध्या, नावाआधी लावण्याची मुभा होती.

पुरस्कारांचे प्रकार

या पुरस्कारांत पुढील प्रकार आहेत: -

• औपचारिक पुरस्कार
• कला, क्रीडा, वक्तृत्व-कौशल्य पुरस्कार
• जीवनगौरव पुरस्कार
• तंत्रज्ञानासाठीचे पुरस्कार
• भूषण पुरस्कार
• महोत्सवी पुरस्कार
• वाङ्मयीन (साहित्य किंवा साहित्यिक) लेखन पुरस्कार
• राष्ट्रीय पुरस्कार
• लांगूलचालनासाठी दिलेले पुरस्कार
• व्यवसाय पुरस्कार
• शौर्य पुरस्कार
• सद्‌भावना पुरस्कार
• समाजसेवा पुरस्कार
• सरकारी पुरस्कार
• स्मृति पुरस्कार, आणि
• अन्य पुरस्कार.

कला, क्रीडा, वक्तृत्व-कौशल्य पुरस्कारप्राप्त व्यक्ती

• अर्जुन पुरस्कार :
• खेळरत्‍न पुरस्कार :
• वैभव पुरस्कार : रमेश देव वगैरे १२जण
• शंकरभय्या पुरस्कार : सुरेश तळवलकर (तबला-पखवाज वादनविद्येसाठी)
• शिवरामपंत दामले स्मृति पुरस्कार  : अनंतराव थोपटे (व्यायामविद्येसाठी)
• गिमा(ग्लोबल इंडियन म्युझिक ॲवॉर्ड) :

जीवनगौरव पुरस्कार आणि तो ज्यांना मिळाला अशा काही व्यक्ती

• पत्रकारीसाठी जीवनगौरव पुरस्कार : प्रभाकर पाणसरे
• व्ही. शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार :
• राज कपूर जीवनगौरव पुरस्कार :
• पुणे-महाराष्ट्र फाउंडेशन(अमेरिका)चा साहित्य जीवनगौरव आणि समाजकार्य जीवनगौरव पुरस्कार
• महाराष्ट्र सरकारचा जीवनगौरव पुरस्कार : चित्रपटअभिनेत्री रेखा

भूषण पुरस्कार

• बाबासाहेब आंबेडकर समाजभूषण पुरस्कार(नागपूर)
• निफाडभूषण पुरस्कार
• पुण्यभूषण पुरस्कार
• ठाणे महापालिकेकडून मिळणारा ठाणेभूषण पुरस्कार : त्र्यंबक जोशी, श्रीराम नानिवडेकर, मोहम्मद हरून शेख, सरलाबेन, डॉ . किशोर भिसे

सरकारी पुरस्कार

• पद्मविभूषण पुरस्कार : लता मंगेशकर
• पद्मभूषण पुरस्कार :
• पद्मश्री पुरस्कार : हृदयनाथ मंगेशकर
• परमवीर चक्र पुरस्कार :
• भारतरत्न पुरस्कार : बाबासाहेब आंबेडकर, लता मंगेशकर
• राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार :
• संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार :
• साहित्य अकादमी पुरस्कार :
• ज्ञानपीठ पुरस्कार : कुसुमाग्रज, वि.स.खांडेकर

व्य्वसाय पुरस्कार

• संकेत कला क्रीडा प्रतिष्ठान(पुणे)चे संकेत आदर्श शिक्षक पुरस्कार
• संकेत कला क्रीडा प्रतिष्ठान(पुणे)चे संकेत आदर्श मुख्याधापक पुरस्कार
• महाराष्ट्र सरकारचे आदर्श शिक्षक पुरस्कार
• आदर्श शिक्षक पुरस्कार
• आंत्रप्रेन्युअर्स इंटरनॅशनल संस्थेतर्फे व्यवसाय पुरस्कार : कॉटनकिंगचे मालक प्रदीप मराठे

अन्य पुरस्कार

• उद्धवश्री पुरस्कार
• ठाणे महापालिका गणेशोत्सव आरास पुरस्कार
• गिरिप्रेमी संस्थांसाठी निनाद पुरस्कार
• सवरेत्कर्ष चॅरिटेबल ट्रस्टतर्फे स्वरसन्मान पुरस्कार : डॉ.संचेती, निरंजन पंड्या, सतीश आळेकर
• सोलापूरच्या लोकमंगल प्रतिष्ठानचा शिक्षकरत्‍न पुरस्कार
• लोकमान्य को-ऑपरेटिव्ह सोसायटीतर्फे लोकमान्य मातृभूमि पुरस्कार : बाबासाहेब पुरंदरे