राष्ट्रीय रोखे बाजार
राष्ट्रीय शेअर बाजार (संक्षेप: एन.एस.ई.) हा भारत देशाच्या मुंबई शहरामधील एक रोखे बाजार आहे. १९९२ साली स्थापन झालेल्या एन.एस.ई.वर सध्या १,६९६ कंपन्या रोखे व समभागांची खरेदी विक्री करतात. जून २०१४ मध्ये ह्या कंपन्यांचे एकत्रित बाजार मूल्य अंदाजे १,४७२ अब्ज अमेरिकन डॉलर इतके होते.
एन.एस.ई. मध्ये वापरला जाणाऱ्या निर्देशांकाचे सी.एन.एक्स. निफ्टी असे नाव आहे. निफ्टी हा मुंबई रोखे बाजारच्या सेन्सेक्ससोबत भारतामधील सर्वात महत्त्वाचा निर्देशांक समजला जातो व भारतीय अर्थव्यवस्थेची नाडी मानला जातो.
राष्ट्रीय शेअर बाजार हे भारतातील आघाडीचे स्टॉक एक्सचेंज आहे, जे मुंबई, महाराष्ट्र येथे आहे. फ्युचर्स इंडस्ट्री असोसिएशन, डेरिव्हेटिव्हज व्यापार संस्था, द्वारे राखलेल्या आकडेवारीच्या आधारे व्यापार केलेल्या करारांच्या संख्येनुसार २०२१ मध्ये हे जगातील सर्वात मोठे डेरिव्हेटिव्ह एक्सचेंज आहे. वर्ष २०२१ साठी वर्ल्ड फेडरेशन ऑफ एक्सचेंजेस द्वारे राखलेल्या आकडेवारीनुसार रोख समभागांमध्ये राष्ट्रीय शेअर बाजार जगातील चौथ्या क्रमांकावर आहे. हे काही आघाडीच्या वित्तीय संस्था, बँका आणि विमा कंपन्यांच्या मालकीखाली आहे. राष्ट्रीय शेअर बाजारची स्थापना १९९२ मध्ये देशातील पहिले डिमटेरियलाइज्ड इलेक्ट्रॉनिक एक्सचेंज म्हणून झाली. राष्ट्रीय शेअर बाजार हे देशातील पहिले एक्सचेंज होते ज्याने एक आधुनिक, पूर्णपणे स्वयंचलित स्क्रीन-आधारित इलेक्ट्रॉनिक ट्रेडिंग सिस्टीम प्रदान केली ज्याने देशभरात पसरलेल्या गुंतवणूकदारांना सुलभ व्यापार सुविधा देऊ केल्या. विक्रम लिमये हे राष्ट्रीय शेअर बाजारचे व्यवस्थापकीय संचालक आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी आहेत.
राष्ट्रीय शेअर बाजाराचे एकूण बाजार भांडवल US$३.४ ट्रिलियन पेक्षा जास्त आहे, ज्यामुळे ते ऑगस्ट २०२१ पर्यंत जगातील १०वे सर्वात मोठे स्टॉक एक्सचेंज बनले आहे. राष्ट्रीय शेअर बाजाराचा फ्लॅगशिप इंडेक्स, NIFTY 50, 50 स्टॉक इंडेक्सचा भारतातील आणि जगभरातील गुंतवणूकदार भारतीय भांडवली बाजाराचा बॅरोमीटर म्हणून मोठ्या प्रमाणावर वापर करतात. NIFTY 50 निर्देशांक १९९६ मध्ये राष्ट्रीय शेअर बाजाराने लाँच केला होता. तथापि, वैद्यनाथन (२०१६) यांचा अंदाज आहे की भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या / GDP पैकी फक्त ४% ही भारतातील स्टॉक एक्स्चेंजमधून प्राप्त होते.
युनायटेड स्टेट्स सारख्या देशांच्या विपरीत जेथे देशाच्या GDP पैकी जवळपास ७०% कॉर्पोरेट क्षेत्रातील मोठ्या कंपन्यांकडून मिळवले जाते, भारतातील कॉर्पोरेट क्षेत्राचा राष्ट्रीय GDP (ऑक्टोबर 2016 पर्यंत) फक्त १२-१४% वाटा आहे. यापैकी फक्त ७,४०० कंपन्या सूचीबद्ध आहेत त्यापैकी फक्त 4000 कंपन्या BSE आणि NSE येथील स्टॉक एक्स्चेंजवर व्यापार करतात. त्यामुळे बीएसई आणि एनएसई येथे व्यापार करणाऱ्या शेअर्सचा वाटा भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या फक्त 4% आहे, जे तथाकथित असंघटित क्षेत्र आणि कौटुंबिक खर्चातून उत्पन्नाशी संबंधित बहुतेक क्रियाकलाप प्राप्त करतात.
इकॉनॉमिक टाईम्सचा अंदाज आहे की एप्रिल 2018 पर्यंत, 6 कोटी (60 दशलक्ष) किरकोळ गुंतवणूकदारांनी त्यांची बचत भारतातील समभागांमध्ये थेट खरेदीद्वारे किंवा म्युच्युअल फंडांद्वारे गुंतवली होती. तत्पूर्वी, बिमल जालान समितीच्या अहवालाचा अंदाज आहे की भारताच्या लोकसंख्येपैकी जेमतेम 1.3% लोकांनी शेअर बाजारात गुंतवणूक केली आहे, त्या तुलनेत युनायटेड स्टेट्समधील 27% आणि चीनमधील 10% लोकसंख्या आहे.
इतिहास[संपादन]
भारतीय शेअर बाजारांमध्ये पारदर्शकता आणण्यासाठी राष्ट्रीय शेअर बाजाराची स्थापना 1992 मध्ये करण्यात आली. ट्रेडिंग मेंबरशिप ब्रोकर्सच्या एका गटापुरती मर्यादित न ठेवता, NSE ने याची खात्री केली की जो कोणी पात्र, अनुभवी आणि किमान आर्थिक आवश्यकता पूर्ण करतो त्याला व्यापार करण्याची परवानगी दिली जाईल. या संदर्भात, जेव्हा SEBIच्या देखरेखीखाली एक्स्चेंजची मालकी आणि व्यवस्थापन वेगळे केले तेव्हा NSE त्याच्या वेळेच्या पुढे होती. स्टॉकच्या किमतीची माहिती जी पूर्वी फक्त मोजक्या लोकांद्वारे ऍक्सेस केली जाऊ शकत होती ती आता क्लायंटला दूरस्थ ठिकाणी त्याच सहजतेने पाहता येईल. कागदावर आधारित सेटलमेंटची जागा इलेक्ट्रॉनिक डिपॉझिटरी-आधारित खात्यांनी घेतली आणि व्यवहारांचे सेटलमेंट नेहमी वेळेवर केले गेले. सेटलमेंट गॅरंटी ब्रोकर डिफॉल्टपासून गुंतवणूकदारांचे संरक्षण करतील याची खात्री करण्यासाठी सर्वात गंभीर बदलांपैकी एक मजबूत जोखीम व्यवस्थापन प्रणाली समाविष्ट आहे.
भारतीय भांडवली बाजारात पारदर्शकता आणण्यासाठी भारत सरकारच्या आदेशानुसार आघाडीच्या भारतीय वित्तीय संस्थांच्या गटाने NSEची स्थापना केली. फेरवानी समितीने मांडलेल्या शिफारशींवर आधारित, NSEची स्थापना देशांतर्गत आणि जागतिक गुंतवणूकदारांचा समावेश असलेल्या वैविध्यपूर्ण शेअरहोल्डिंगसह करण्यात आली. प्रमुख देशांतर्गत गुंतवणूकदारांमध्ये लाइफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशन, स्टेट बँक ऑफ इंडिया, IFCI लिमिटेड, IDFC लिमिटेड आणि स्टॉक होल्डिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड यांचा समावेश आहे. प्रमुख जागतिक गुंतवणूकदारांमध्ये गॅगिल एफडीआय लिमिटेड, जीएस स्ट्रॅटेजिक इन्व्हेस्टमेंट्स लिमिटेड, SAIF II SE इन्व्हेस्टमेंट्स मॉरिशस लिमिटेड, अरंडा इन्व्हेस्टमेंट्स (मॉरिशस) Pte लिमिटेड, आणि PI अपॉर्च्युनिटीज फंड I यांचा समावेश आहे.
एक्स्चेंज 1992 मध्ये एक कर भरणारी कंपनी म्हणून समाविष्ट करण्यात आली आणि 1993 मध्ये सिक्युरिटीज कॉन्ट्रॅक्ट्स (रेग्युलेशन) ऍक्ट, 1956 अंतर्गत स्टॉक एक्स्चेंज म्हणून ओळखले गेले, जेव्हा पी.व्ही. नरसिंह राव भारताचे पंतप्रधान होते आणि मनमोहन सिंग अर्थमंत्री होते. NSE ने जून 1994 मध्ये घाऊक डेट मार्केट (WDM) विभागामध्ये कामकाज सुरू केले. NSEच्या भांडवली बाजार (इक्विटी) विभागाचे कामकाज नोव्हेंबर 1994 मध्ये सुरू झाले, तर डेरिव्हेटिव्ह विभागातील कामकाज जून 2000 मध्ये सुरू झाले. NSE ट्रेडिंग, क्लिअरिंग आणि सेटलमेंट ऑफर करते. इक्विटी, इक्विटी डेरिव्हेटिव्ह, डेट, कमोडिटी डेरिव्हेटिव्ह आणि करन्सी डेरिव्हेटिव्ह विभागातील सेवा. इलेक्ट्रॉनिक ट्रेडिंग सुविधा सादर करणारे हे भारतातील पहिले एक्सचेंज होते ज्यामुळे संपूर्ण देशातील गुंतवणूकदार आधार जोडला गेला. NSE कडे 2500 VSAT आणि 3000 लीज्ड लाइन्स भारतातील 2000हून अधिक शहरांमध्ये पसरलेल्या आहेत.
नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड (NSDL) तयार करण्यातही NSEची भूमिका होती जी गुंतवणूकदारांना सुरक्षितपणे त्यांचे शेअर्स आणि बाँड्स इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने ठेवू आणि हस्तांतरित करू देते. हे गुंतवणुकदारांना एक शेअर किंवा बाँड इतकेच कमी ठेवण्याची आणि व्यापार करण्याची परवानगी देते. यामुळे केवळ आर्थिक साधने ठेवणे सोयीचे झाले नाही तर सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, कागदी प्रमाणपत्रांची गरज नाहीशी झाली आणि बनावट किंवा बनावट प्रमाणपत्रे आणि फसव्या व्यवहारांच्या घटना मोठ्या प्रमाणात कमी झाल्या ज्यांनी भारतीय शेअर बाजाराला त्रास दिला. NSDLची सुरक्षा, पारदर्शकता, कमी व्यवहार किंमती आणि NSE ने ऑफर केलेल्या कार्यक्षमतेसह, भारतीय शेअर बाजाराचे देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय गुंतवणूकदारांना आकर्षण खूप वाढवले.
बाजार[संपादन]
इक्विटी डेरिव्हेटिव्ह्ज[संपादन]
नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडिया लिमिटेड (NSE) ने 12 जून 2000 रोजी इंडेक्स फ्युचर्स लॉन्च करून डेरिव्हेटिव्हमध्ये व्यापार सुरू केला. NSEच्या फ्युचर्स आणि ऑप्शन्स सेगमेंटने जागतिक ठसा उमटवला आहे. फ्युचर्स आणि ऑप्शन्स विभागामध्ये, निफ्टी ५० इंडेक्स, निफ्टी आयटी इंडेक्स, निफ्टी बँक इंडेक्स, निफ्टी नेक्स्ट ५० इंडेक्स आणि सिंगल स्टॉक फ्युचर्समध्ये ट्रेडिंग उपलब्ध आहे. मिनी निफ्टी फ्युचर्स आणि ऑप्शन्स मधील ट्रेडिंग आणि निफ्टी 50 वर दीर्घकालीन पर्याय देखील उपलब्ध आहेत. एप्रिल 2013 ते मार्च 2014 या आर्थिक वर्षात एक्सचेंजच्या F&O विभागातील सरासरी दैनिक उलाढाल ₹1.52236 ट्रिलियन (US$20 अब्ज) होती.
29 ऑगस्ट 2011 रोजी, नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंजने जगातील सर्वाधिक फॉलो केलेल्या इक्विटी निर्देशांक, S&P 500 आणि Dow Jones Industrial Average वर व्युत्पन्न करार सुरू केले. जागतिक निर्देशांक सुरू करणारे NSE हे पहिले भारतीय विनिमय आहे. S&P 500 इंडेक्सवरील फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स त्यांच्या मूळ देश, यूएसए बाहेरील एक्सचेंजमध्ये सादर आणि सूचीबद्ध करण्याची ही जगातील पहिलीच वेळ आहे. नवीन करारांमध्ये DJIA आणि S&P 500 वरील फ्युचर्स आणि S&P 500 वरील पर्यायांचा समावेश आहे.
3 मे 2012 रोजी, नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंजने FTSE 100 वर व्युत्पन्न करार (फ्यूचर्स आणि ऑप्शन्स) लाँच केले, यूके इक्विटी स्टॉक मार्केटचा व्यापकपणे ट्रॅक केलेला निर्देशांक. यूके इक्विटी स्टॉक मार्केटचा हा अशा प्रकारचा पहिला निर्देशांक भारतात लाँच झाला. FTSE 100 मध्ये यूके-सूचीबद्ध ब्लू-चिप कंपन्यांपैकी 100 सर्वात मोठ्या कंपन्यांचा समावेश आहे आणि त्यांनी तीन वर्षांत गुंतवणुकीवर 17.8 टक्के परतावा दिला आहे. हा निर्देशांक यूकेच्या इक्विटी मार्केट कॅपच्या 85.6 टक्के आहे.
10 जानेवारी 2013 रोजी, नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंजने जपान एक्सचेंज ग्रुप, इंक. (JPX) सोबत ओसाका सिक्युरिटीज एक्स्चेंज कंपनीवर भारताचा प्रतिनिधी स्टॉक प्राइस इंडेक्स निफ्टी 50 इंडेक्स फ्युचर्स लॉन्च करण्याच्या तयारीसाठी इरादा पत्रावर स्वाक्षरी केली, जेपीएक्सची उपकंपनी.
पुढे जाण्यासाठी, दोन्ही पक्ष येन-नामांकित निफ्टी 50 इंडेक्स फ्युचर्सची यादी मार्च 2014 पर्यंत, OSE आणि टोकियो स्टॉक एक्सचेंज, Inc. (TSE), JPXची उपकंपनी यांच्या डेरिव्हेटिव्ह मार्केट्सच्या एकत्रीकरणाची तारीख तयार करतील. . ही पहिलीच वेळ आहे की जपानमधील किरकोळ आणि संस्थात्मक गुंतवणूकदार सध्याच्या ETF व्यतिरिक्त, त्यांच्या स्वतःच्या चलनात आणि त्यांच्या स्वतःच्या टाइम झोनमध्ये भारतीय बाजारांवर नजर टाकू शकतील. त्यामुळे गुंतवणूकदारांना कोणत्याही चलन जोखमीचा सामना करावा लागणार नाही, कारण त्यांना डॉलर-मूल्यांकित किंवा रुपया-मूल्यांकित करारांमध्ये गुंतवणूक करावी लागणार नाही.
ऑगस्ट 2008 मध्ये, NSE द्वारे USD-INR मध्ये करन्सी फ्यूचर्स लाँच करून भारतात चलन डेरिव्हेटिव्ह्ज सादर केले गेले. यात युरो, पाउंड आणि येनमधील चलन फ्युचर्स देखील जोडले गेले. 20 जून 2013 रोजी एक्सचेंजच्या F&O विभागातील सरासरी दैनिक उलाढाल फ्युचर्समध्ये अनुक्रमे ₹419.2616 अब्ज (US$5.6 अब्ज) आणि पर्यायांमध्ये ₹273.977 अब्ज (US$3.6 अब्ज) होती.
व्याजदर फ्युचर्स[संपादन]
डिसेंबर 2013 मध्ये, भारतातील एक्स्चेंजना बाजार नियामक SEBI कडून एकल GOI बाँडवर व्याजदर फ्यूचर्स (IRFs) लाँच करण्यासाठी मान्यता मिळाली आहे किंवा रोखीने सेटल केले जातील अशा बाँडची टोपली. बाजारातील सहभागी उत्पादन रोखीने सेटल होण्याच्या आणि एकाच बाँडवर उपलब्ध असण्याच्या बाजूने होते. NSE 21 जानेवारी रोजी अत्यंत तरल 7.16 टक्के आणि 8.83 टक्के 10-वर्षीय GOI बाँडवर NSE बाँड फ्युचर्स लॉन्च करेल. करन्सी फ्यूचर्स लाँच झाल्याच्या ठीक एक वर्षानंतर, 31 ऑगस्ट 2009 रोजी NSE द्वारे भारतात व्याजदर फ्यूचर्स सादर केले गेले. SEBI-RBI समितीने शिफारस केल्यानुसार व्याज-दर फ्युचर्ससाठी मान्यता मिळवणारे NSE हे पहिले स्टॉक एक्सचेंज बनले.
कर्ज बाजार[संपादन]
13 मे 2013 रोजी, NSE ने कर्ज-संबंधित उत्पादनांसाठी एक तरल आणि पारदर्शक ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्म प्रदान करण्यासाठी भारतातील पहिले समर्पित कर्ज व्यासपीठ सुरू केले.
डेट सेगमेंट किरकोळ गुंतवणूकदारांना कॉर्पोरेट बाँडमध्ये लिक्विड आणि पारदर्शक एक्सचेंज प्लॅटफॉर्मवर गुंतवणूक करण्याची संधी देते. हे कॉर्पोरेट बाँडधारक असलेल्या संस्थांना देखील मदत करते. इष्टतम किमतीत खरेदी आणि विक्री करण्यासाठी आणि कॉर्पोरेट्सना बाँड जारी करताना त्यांना पुरेशी मागणी मिळविण्यात मदत करण्यासाठी हे एक आदर्श व्यासपीठ आहे.
हे सुद्धा पहा[संपादन]
बाह्य दुवे[संपादन]
