शिल्पकला

महाराष्ट्रामधील घारापुरी लेण्यांमधील 'त्रिमूर्ती'चे पाषाणशिल्प

अदाल्ज (अहमदाबाद) येथील प्राचीन विहीर

शिल्पकला म्हणजे संगमरवरासारखे दगड, धातू, लाकूड इत्यादी कठीण पदार्थ किंवा माती, मेण, पॉलिमर इत्यादी मऊ पदार्थांना आकार देऊन, जोडून अथवा कोरून त्रिमितीय आकृती बनवण्याची कला होय. शिल्पकलेतून बनवलेल्या कलाकृतीस 'शिल्प' असे म्हणतात. मूर्ती, पुतळे तसेच रचनात्मक आकृतिबंध अशा स्वरूपांत शिल्पे घडवली अथवा कोरली जातात.

यामध्ये मातीची भांडी आणि ऊस आणि बांबू इत्यादीपासून बनवलेल्या वस्तूंचा समावेश आहे. काही हस्तकला जसे की लाकूडकाम, चित्रकला आणि दगडी बांधकाम स्थापत्य घटक आणि कलेच्या वस्तू म्हणून चित्रित केले आहे. सिंधू संस्कृतीच्या कालखंडातील (3000-1500 ईसापूर्व) कलाकुसर समाजाच्या क्रियाकलाप आणि सक्रियतेचे पुरावे आपल्याला मिळतात. सुती कापड आणि विविध आकार, आकार आणि डिझाईन्सचे सिरॅमिक, अर्ध-मौल्यवान दगडांपासून बनवलेले मणी, मातीच्या मूर्ती आणि सील या ठिकाणी अत्याधुनिक हस्तकला सांस्कृतिकडे निर्देश करतात. नंतर, 16व्या आणि 17व्या शतकात मुघल शासकांच्या राजवटीत, कलाकुसरीचा एक नवीन प्रकार उदयास आला.

मार्कंडा येथील देवळावर दगडात कोरलेली 'ब्रम्हेशानजनार्दनार्क' मूर्ती.

संस्कृत साहित्यात मूर्तिकलेचे शास्त्र विकसित झालेले आढळते. मानसार नावाच्या ग्रंथात शिल्पलक्षण नावाचे एक प्रकरण आहे. त्यात मूर्तिकलेविषयी अधिक माहिती दिलेली आहे. भारताच्या स्थापत्य, शिल्पकला, कला आणि हस्तकलेची मुळे भारतीय संस्कृतीच्या इतिहासात खोलवर दिसते. भारतीय शिल्पकलेने सुरुवातीपासूनच एक वास्तववादी रूप धारण केले आहे, ज्यात मानवी व्यक्तिरेखा बहुतेक वेळा पातळ कमर, लवचिक अवयव आणि एक तरुण आणि संवेदनशील रूप दर्शवते. भारतीय शिल्पांमध्ये वनस्पती आणि प्राण्यांपासून बनवलेल्या असंख्य देवतांचे चित्रण करण्यात आले आहे.

सिंधू खोरे सभ्यता भारतातील मोहेंजोदरोचे मोठे जलसाठा प्राचीन शिल्पकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. दक्षिणेकडील कांचीपुरम, मदुरै, श्रीरंगम आणि रामेश्वरम आणि उत्तरेकडील वाराणसीची मंदिरे ही मंदिरे ही भारतातील भरभराट झालेल्या कलेचे एक प्रसिद्ध उदाहरण आहे.

इतकेच नाही तर मध्य प्रदेशातील खजुराहो मंदिर आणि ओरिसाच्या सूर्यमंदिरातही या नितांत कलेचा जिवंत देखावा आहे. सांची स्तूप शिल्पसुद्धा अतिशय भव्य आहे जे ईसापूर्व तिसऱ्या शतकातील आहे. तसेच सभोवतालची जंगले (बलसट्रेड्स) आणि तोरणांचे दरवाजे सुशोभित करीत आहे. ममल्लापुरमचे मंदिर; सारनाथ संग्रहालयाची लायन कॅपिटल (जिथून भारताच्या अधिकृत सीलला अभिवादन करण्यात आले होते) ही मोरयाची मूर्ती आहे, अमरावती महात्मा बुद्धांच्या जीवनातील घटना आणि नागार्जुनघोंडाच्या स्थापत्य शिल्पांचे वर्णन करणारे इतर उदाहरण आहेत.

मुंबईच्या जवळ असलेल्या एलिफंटा लेण्यांमध्ये हिंदू गुहेच्या स्थापत्य वास्तूचा कळस दिसतो आणि त्याचप्रमाणे एलोराच्या हिंदू आणि जैन खडकांच्या मंदिरांमध्ये, विशेषतः आठव्या शतकातील कैलास मंदिरही या वास्तुकलेच्या रूपात पाहिले जाऊ शकते.

भारतातील प्राचीन शिल्पकला/मूर्तीकला

भारतातील एखाद्या प्राचीन देवदेवतांच्या मूर्तीत अनेक आयुधे, अलंकार इत्यादी असतात. ते कोरण्याच्या शैलीवरून ती मूर्ती कोणत्या कालखंडातील आहे हे ओळखता येते. अशी प्रतिमा अथवा मूर्ती कोरतांना ती सौंदर्यपूर्ण, लयबद्ध कशी होईल याचाही ती मूर्ती घडविणारा कलाकार विचार करतो. मूर्ती बहुदा एकसंध पाषाणातूनच कोरली जाते. त्यासमवेतच त्या मूर्तीतील आयुधे, अलंकार देखील कोरल्या जातात. पण ते इतके अप्रतिम असतात कि ते मूर्तीसमवेतच कोरले असे बघणाऱ्याला जाणवत नाही. ते अलंकार/आयुधे ही मूर्ती कोरल्यावर घातल्या गेलीत असे वाटते. मध्ययुगीन काळात विशेषतः शिवकाळात कसबा गणपती मंदिर जीर्णोद्धार, लाल महाल उभारणी राजगड व रायगडावरील बांधकामे जलदुर्गांची उभारणी या प्रकारचे स्थापत्य उभारण्याचे उल्लेख इतिहासामध्ये आहेत हिरोजी इंदुलकर हा त्या काळातील प्रसिद्ध स्थापत्य विशारद होऊन गेला गाव वसवताना शक्यतो काटकोनात तील रस्ते कडेला दगडी बांधकाम व नदीपात्राच्या कडेला घाट अशी रचना केली जात असे पेशवेकाळात अहमदनगर विजापूर सारखी पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था पुणे शहरात करण्यात आली पेशव्यांनी भूमिगत छोटी छोटी धरणे बाग-बगीचे हाऊद कारंजी उभारले पुणे शहराच्या जवळील हडपसर भागातील दिवेघाटातील मस्तानी तलाव स्थापत्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे पुण्यातील शनिवार वाडा विश्रामबागवाडा नाशिकचा सरकार वाडा कोपरगावचा रघुनाथ पेशव्यांचा वाडा सातारकर छत्रपतींची वाडे याशिवाय वाई मेनवली टोके श्रीगोंदे पंढरपूर येथील जुने वाडे मध्ययुगीन वाडा संस्कृतीची चिंता आहेत या बांधकामात विटा वापरल्या जात लाकडी खांब तुळ्या पाठ घडीव दगड कमानी उत्तम घोटलेले चुना नळीच्या कौलांचे छप्पर चिखल व बांबू यांचा वापर बांधकामात केला जात असे वाड्यांच्या सजावटीसाठी चित्रकाम रंग काम काष्ठशिल्प आरसे याचा वापर केला जात असे मध्ययुगीन काळातील शिल्पकलेला एक वेगळे वैशिष्ट्य व स्थान मिळाले शिवकाळ ते पेशवाई काळ याकाळात वैशिष्ट्यपूर्ण शिल्प शैली बहरली

शैली किंवा डौल

मूर्तीत वेगवेगळ्या बसण्याच्या अथवा उभे राहण्याच्या शैली असतात. त्यास डौलही म्हणतात.

• आसनपर्यक
• अर्धपर्यक
• आलीढ
• प्रत्यालीढ
• पद्म
• वीर - इत्यादी

उभी राहण्याची शैली

यात शरीरास असलेल्या वाकास 'भंग' असे नाव आहे.

• समभंग
• त्रिभंग
• अतिभंग

आयुधे व उपकरणे

मूर्त्यांनी धारण केलेली आयुधे व उपकरणे खालील प्रकारची असू शकतात.

आयुधे

• शंख
• चक्र
• त्रिशूल
• परशू
• अंकुश
• गदा
• बाण
• खड्ग

इत्यादी.

उपकरणे

• वीणा
• डमरू
• कमंडलू
• पोथी
• दर्पण
• शुक
• पुष्प

इत्यादी.

मुद्रा

हाताचा तळवा व बोटे यांच्या सहाय्याने तयार केलेल्या विविध मुद्रा.प्राचीन शास्त्रात याचाही सखोल विचार केल्या गेला आहे.त्या मुद्रा खालील प्रकारे असू शकतात.

• नमस्कार
• अभय
• वरद
• भूस्पर्श
• तर्जनी
• तर्पण
• अर्धचंद्रहस्त
• अंजली
• ज्ञानमुद्रा

इत्यादी.

मूर्तींचे अलंकार

• अंगद
• मकरकुंडले
• चन्नवीर
• मुकुट
• बाजुबंद
• मेखला
• श्रीवत्स

इत्यादी.

हे सुद्धा पहा

• शिल्पकार राम सुतार
• चित्रकला
• कला

बाह्य दुवे

• शिल्पकला - मनसे Archived 2013-01-20 at the Wayback Machine.
• भारतीय शिल्पकला
• अत्युच्च्य शिल्पकला : हळेबीड व बेलूर
• राजस्थानातील अतुल्य शिल्पकला