मूत्रपिंड

माणसाच्या शरीरातील मूत्रपिंड (kidney) हा अवयव गडद लाल, घेवड्याच्या शेंगेच्या (bean-shaped) आकाराचा असतो. मूत्रपिंड दोन असून प्रत्येकी साधारणपणे १० सेंमी. लांब, ५ सेंमी. रुंद व ४ सेंमी. जाड असतात. उजवे मूत्रपिंड हे डाव्या मूत्रपिंडाच्या किंचित खाली असते.

कार्य

मूत्रपिंडे अशुद्ध रक्‍त शुद्ध करण्याचे काम करत असतात. मूत्रपिंडात आलेल्या रक्तातून उत्सर्जक पदार्थ निराळे काढले जातात व ते मूत्र मार्गातून विसर्जित होतात. या शिवाय त्यात ‘डी-३‘ हे जीवनसत्त्व आणि एरिथ्रोपोइटिन-दोन नावाचे संप्रेरक तयार होते. ड जीवनसत्त्व मानवी शरीरातल्या कॅल्शियमचे संतुलन ठेवण्यासाठी लागते. एरिथ्रोपोइटिनमुळे रक्ताच्या लाल पेशी तयार होतात.

शरीरातले आम्ल व अल्कली यांचे संतुलन कायम राखण्याचे कार्यही मूत्रपिंडे करतात..

मूत्रपिंडतज्‍ज्ञ डॉक्टरला नेफ्रॉलॉजिस्ट म्हणतात.

मूत्रपिंड रोपण

दहामधील एका व्यक्तीचे मूत्रपिंड अकार्यक्षम असण्याची शक्यता असते. मधुमेह, उच्च रक्तदाब, लठ्ठपणा या साऱ्यांचा एकत्रित परिणाम मूत्रपिंडांच्या आरोग्यावर होत असतो. मूत्रपिंड खराब होण्याची दोन महत्त्वाची कारणे म्हणजे मधुमेह आणि उच्च रक्तदाब. रक्तदाबातील चढउतारामुळे किडनी निकामी होण्याचे प्रमाण वाढते. या अवयवास विकार झाल्यावर रक्तशुद्धीकरण योग्य होत नाही. त्यामुळे किडनीचे आरोग्य सुधारण्यासाठी मूत्रपिंडारोपण अथवा डायलिसिस या दोहोपैकी एक पर्याय वापरला जाऊ शकतो.

मूत्रपिंड दिवस

सन २००६पासून, मार्च महिन्याचा दुसरा गुरुवार जागतिक मूत्रपिंड दिवस म्हणून साजरा केला जातो.

पुस्तक

मूत्रपिंडांसंबंधी, त्यांच्या आरोग्यासंबंधी आणि त्यांत बिघाड झाल्यास करावयाच्या किंवा केलेल्या उपचारांची माहिती देणारी अनेक पुस्तके मराठीत आहेत. त्यांपैकी काही ही:-

• डायलिसिस (मदनराव काळे)
• डायलिसिसवर जगताना (मीना कुर्लेकर)
• तुमची किडनी आणि तुम्ही (डॉ. किशोरी पै)
• द लास्ट टेस्ट : मूत्रपिंड प्रत्यारोपणाची (खर्चासहित) संपूर्ण माहिती देणारी कादंबरी (लेखक - बाबाराव मुसळे)
• माझा मृत्युंजय (प्रकाश निकुंभ)
• सुरक्षा किडणीची (डॉ.ज्योत्स्ना झोपे आणि डॉ.संजय पंड्या)
• हसरी किडनी अर्थात अठरा अक्षौहिणी (पद्मजा फाटक)

हे सुद्धा पहा

• गोखरू - मुत्रपिंडावरील आयुर्वेदिक उपचारासाठी.

संकेतस्थळ

• किडनी एज्यूकेशन.कॉम (इंग्रजी मजकूर)

मूत्रपिंड रचना

मानवी खोड आणि अवयवांची स्थिती दर्शविणारी प्रतिमा. मूत्रपिंड T12 ते L3 च्या कशेरुकाच्या पातळीवर आहेत.

मानवांमध्ये मूत्रपिंडे उदरपोकळीच्या वरच्या भागात, मणक्याच्या दोन्ही बाजूंना, किंचित तिरक्या कोनात रेट्रोपेरिटोनियल स्थितीत असतात.[१] यकृतामुळे उदरपोकळीतील असमिती निर्माण होते, ज्यामुळे उजवे मूत्रपिंड डाव्या मूत्रपिंडापेक्षा आकाराने किंचित लहान व खालच्या स्तरावर स्थित असते.[२][३][४]

डावे मूत्रपिंड साधारणतः T12 ते L3 कशेरुकांच्या पातळीवर असते,[५] तर उजवे मूत्रपिंड त्यापेक्षा थोडे खालच्या स्तरावर असते. उजवे मूत्रपिंड मध्यपटखाली, यकृताच्या मागे तर डावे मूत्रपिंड मध्यपटखाली, प्लीहाच्या मागे स्थित असते.

प्रत्येक मूत्रपिंडाच्या वर अधिवृक्क ग्रंथी असते. मूत्रपिंडाचा वरचा भाग ११व्या व १२व्या बरगड्यांद्वारे अंशतः संरक्षित असतो. प्रत्येक मूत्रपिंड, त्याच्या अधिवृक्क ग्रंथीसह, दोन चरबीच्या थरांनी वेढलेले असते—मूत्रपिंडाच्या फॅसिया व मूत्रपिंडाच्या कॅप्सूलच्या दरम्यान असलेले पेरिरेनल फॅट आणि मूत्रपिंडाच्या फॅसियाबाहेरील पॅरारेनल फॅट.

मानवी मूत्रपिंड हे बीनाच्या आकाराचे अवयव असून त्याला एक बहिर्वक्र व एक अवतल सीमा असते.[१] अवतल सीमेजवळील खोलगट भागाला रेनल हिलम म्हणतात. याठिकाणी रेनल धमनी मूत्रपिंडात प्रवेश करते, तर रेनल शिरा व मूत्रवाहिनी बाहेर पडतात.

मूत्रपिंडावर कठीण तंतुमय ऊतींचे आवरण असते, ज्याला रेनल कॅप्सूल (Renal capsule) म्हणतात. या कॅप्सूलभोवती पेरिरेनल फॅट, रेनल फॅसिया आणि पॅरारेनल फॅट यांनी वेढलेले असते. मूत्रपिंडाचा पुढील (अग्र) पृष्ठभाग पेरिटोनियम शी संलग्न असतो, तर मागील (पृष्ठ) पृष्ठभाग ट्रान्सव्हर्सालिस फॅसिया शी संबंधित असतो.

उजव्या मूत्रपिंडाचा वरचा ध्रुव यकृताला लागून असतो. डाव्या मूत्रपिंडासाठी, तो प्लीहाच्या शेजारी असतो. म्हणून, दोन्हीही श्वास घेताना खाली सरकतात.

एका डॅनिश अभ्यासात मूत्रपिंडाची सरासरी लांबी प्रौढांमध्ये मोजली गेली, जी होती ११.२ सेंटिमीटर डाव्या बाजूला आणि १०.९. सेंटिमीटर उजव्या बाजूला. मूत्रपिंडाचे सरासरी आकारमान होते डावीकडे १४६ सेंटिमीटर क्यूब्ड आणि १३४ सेंटिमीटर क्युब्ड उजवीकडे.

संपूर्ण शरीररचना

१. रेनल पिरॅमिड • २. इंटरलोब्युलर धमनी • ३. मूत्रपिंड धमनी • ४. मूत्रपिंडाची शिरा ५. रेनल हिलम • ६. रेनल पेल्विस • ७. मूत्रवाहिनी • ८. किरकोळ कॅलिक्स • ९. रेनल कॅप्सूल • १०. इनफिरियर रीनल कॅप्सूल • ११. सुपीरियर रेनल कॅप्सूल • १२. इंटरलोब्युलर शिरा  • १३. नेफ्रॉन • १४. रेनल सायनस • १५.मेजर कॅलिक्स • १६.रेनल पॅपिला • १७.मूत्रपिंडाचा स्तंभ

मानवी मूत्रपिंडाचा कार्यात्मक पदार्थ किंवा पॅरेन्कायमा दोन प्रमुख रचनांमध्ये विभागलेला आहे: बाह्य मूत्रपिंड कॉर्टेक्स आणि आतील मूत्रपिंड मेडुला . एकूणच, या रचना आठ ते १८ शंकूच्या आकाराच्या मूत्रपिंडाच्या लोबचा आकार घेतात, प्रत्येकामध्ये मूत्रपिंडाच्या पिरॅमिड नावाच्या मेंदूच्या एका भागाभोवती मूत्रपिंड कॉर्टेक्स असते. मूत्रपिंडाच्या पिरॅमिडच्या दरम्यान मूत्रपिंड स्तंभ नावाच्या कॉर्टेक्सचे प्रक्षेपण असतात.