परराष्ट्र मंत्रालय (भारत)

परराष्ट्र मंत्रालय भारताचे परराष्ट्र संबंध राखण्यासाठी जबाबदार असलेली सरकारी संस्था आहे. परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाचे नेतृत्व परराष्ट्र व्यवहार मंत्री, एक कॅबिनेट मंत्री करतात. परराष्ट्र सचिव, भारतीय परराष्ट्र सेवा अधिकारी, परराष्ट्र व्यवहार विभागाचे प्रमुख असलेले सर्वात वरिष्ठ नागरी सेवक आहेत. हे मंत्रालय दूतावासांद्वारे भारत सरकारचे प्रतिनिधित्व करते आणि संयुक्त राष्ट्र आणि इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये भारताच्या प्रतिनिधित्वासाठी देखील जबाबदार आहे. हे इतर मंत्रालये आणि राज्य सरकारांना परदेशी सरकार आणि संस्थांबद्दल सल्ला देते.

या मंत्रालयाच्या विधायी निरीक्षणाचे काम परराष्ट्र व्यवहार समितीकडे असते .

इतिहास

हे मंत्रालय सुरुवातीला परराष्ट्र व्यवहार आणि राष्ट्रकुल संबंध मंत्रालय होते, जे ब्रिटिश राजवटीचे होते. १९४८ मध्ये त्याचे परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालय असे नामकरण करण्यात आले. पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी १९६४ मध्ये त्यांच्या मृत्यूपर्यंत अतिरिक्त कार्यभार म्हणून मंत्रिपद सांभाळले आणि त्यानंतरच कॅबिनेट दर्जाचे स्वतंत्र मंत्री नियुक्त केले गेले. हे मंत्रालय नागा हिल्स, तुएनसांग क्षेत्र, १९२३चा भारतीय स्थलांतर कायदा, १९४३चा परस्पर कायदा, १९३२चा पोर्ट हज कमिटी कायदा, भारतीय व्यापारी शिपिंग कायदा यात्रेकरू जहाजांशी संबंधित अशा प्रशासनासाठी जबाबदार आहे. इंडियन पिलग्रिम शिपिंग नियम १९३३, यात्रेकरूंचे संरक्षण कायदा १८८७ (बॉम्बे) आणि मोहम्मद यात्रेकरूंचे संरक्षण कायदा १८९६ (बंगाल).

मंत्रालय हे भारतीय परराष्ट्र सेवेचे संवर्ग-नियंत्रक प्राधिकरण आहे; ही सेवा संपूर्णपणे परराष्ट्र मंत्रालयाच्या प्रशासन आणि देखरेखीखाली आहे.

संघटनात्मक रचना

परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाचे नेतृत्व परराष्ट्र मंत्री करतात. परराष्ट्र सचिव हा सर्वात वरिष्ठ नागरी सेवक असतो जो परराष्ट्र व्यवहार विभागाचा प्रमुख असतो आणि त्याला इतर सचिव स्तरावरील अधिकाऱ्यांचा पाठिंबा असतो.

• परराष्ट्र सचिव — हर्षवर्धन श्रृंगला
• सचिव (पश्चिम) — रीनत संधू
• सचिव (पूर्व) — सौरभ कुमार
• सचिव (आर्थिक संबंध) — डम्मू रवी
• सचिव (वाणिज्यदूत, पासपोर्ट, व्हिसा आणि परदेशी भारतीय व्यवहार) — संजय भट्टाचार्य
• अतिरिक्त सचिव (ओशनिया विभाग) - ; २०२० मध्ये तयार केलेली पोस्ट
• अधिकृत प्रवक्ते आणि सहसचिव (बाह्य प्रचार) — अरिंदम बागची

विकास भागीदारी प्रशासन

विकास भागीदारी प्रशासन (DPA) ही परराष्ट्र मंत्रालयाच्या अंतर्गत २०१३ मध्ये स्थापन करण्यात आलेली संस्था आहे ज्याचा धोरणात्मक पाऊलखुणा वाढवण्यासाठी आणि विविध पार्श्वभूमीतील व्यावसायिकांसह प्रकल्पांच्या प्रभावी अंमलबजावणीसाठी. भारताकडे भूतान, नेपाळ, अफगाणिस्तान, मालदीव, श्रीलंका आणि बांगलादेश तसेच आफ्रिका आणि लॅटिन अमेरिका यांचा समावेश असलेल्या शेजारी एक विस्तृत प्रकल्प मंत्रीचे खाते व त्याची कर्तव्ये आहे. सुजाता मेहता या भारताच्या आघाडीच्या मुत्सद्दी आणि निशस्त्रीकरणावरील संयुक्त राष्ट्र परिषदेच्या जिनिव्हा येथे माजी भारतीय प्रतिनिधी आहेत. मेहता हे MEA मध्ये विशेष सचिव आहेत. OECDच्या अंदाजानुसार, २०१९ मध्ये भारताकडून अधिकृत विकास सहाय्य US$ १.६ अब्ज पर्यंत वाढले आहे.

भारत दृष्टीकोन

भारत दृष्टीकोन हे परराष्ट्र मंत्रालयाचे प्रमुख प्रकाशन आहे. एक द्वि-मासिक मासिक, हे इंग्रजी आणि हिंदी आणि १४ इतर आंतरराष्ट्रीय भाषांमध्ये डिजिटल पद्धतीने प्रकाशित केले जाते, ज्याचे वाचक १७० देशांमध्ये पसरलेले आहेत. मंत्रालयाच्या राजनैतिक उपक्रमांना पाठिंबा देण्यासाठी आणि उर्वरित जगाशी भारताचे द्विपक्षीय संबंध ठळक करण्यासाठी हे तयार केले आहे.

हे मासिक समकालीन भारतातील घटकांसह भारताच्या संस्कृती आणि परंपरेची माहिती देते. बुद्धिमान, विश्लेषणात्मक आणि सत्यापित संपादकीय सामग्रीसह, प्रकाशन हे भारताच्या 'सॉफ्ट डिप्लोमसी' उपक्रमांबद्दल तसेच त्याच्या समृद्ध सांस्कृतिक, वैज्ञानिक आणि राजकीय वारशाबद्दल माहितीचा सर्वात प्रामाणिक स्रोत आहे. प्रवास, कला, संगीत, सिनेमा आणि बरेच काही यावरील मूळ कथांद्वारे देशाच्या विविध पैलूंचे प्रदर्शन करून, मासिक भारताला जगासमोर घेऊन जाते.

स्थान

मंत्रालयाचे कार्यालय दक्षिण ब्लॉक इमारतीमध्ये आहे ज्यामध्ये पंतप्रधान कार्यालय आणि संरक्षण मंत्रालय देखील आहे. इतर कार्यालये जवाहरलाल नेहरू भवन, शास्त्री भवन, पटियाला हाऊस आणि ISIL बिल्डिंगमध्ये आहेत.

संसदीय स्थायी समिती

परराष्ट्र व्यवहारावरील संसदीय स्थायी समितीला परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाच्या विधायी पर्यवेक्षणाचे कार्य अनिवार्य आहे.