गोलंदाजी

क्रिकेटमध्ये बॉलिंग, फलंदाजाने बचावलेल्या विकेटसाठी चेंडूला प्रवृत्त करण्याची क्रिया आहे. गोलंदाजीत कुशल खेळाडूला गोलंदाज म्हणतात. एक गोलंदाज जो सक्षम फलंदाज आहे तो ऑल-राउंडर म्हणून ओळखला जातो. बॉल बॉलिंगला बॉल फेकण्यापासून स्पष्टपणे निर्दिष्ट बायोमेकेनिकल परिभाषाद्वारे वेगळे केले जाते, जे कोपऱ्याच्या विस्ताराच्या कोनास प्रतिबंधित करते. बॉलला बॉलवर गोलंदाजी करण्याचा एक अविभाज्य कार्य म्हणजे बॉल किंवा डिलिव्हरी. गोलंदाज सहाच्या संचामध्ये चेंडू टाकतात, ज्याला षटक म्हणतात. एकदा गोलंदाजाने षटक टाकले की एक सहकारी खेळपट्टीच्या दुसऱ्या टोकावरून षटक टाकेल. चेंडू कसा टाकायचा हे क्रिकेटचे नियम नियंत्रित करतात. जर एखादा चेंडू बेकायदेशीरपणे टाकला गेला तर पंच त्याला नो-बॉल ठरवतील. जर एखादा चेंडू स्ट्रायकरपेक्षा जास्त रुंद टाकला गेला असेल तर फलंदाजाला योग्य क्रिकेट शॉटसह खेळता येईल, तर गोलंदाजाचे अंतिम पंच त्याला वाइड ठरवतील.

गोलंदाजांचे वेगवेगळे प्रकार आहेत; जलदगती गोलंदाजांपासून ज्यांचे प्राथमिक शस्त्र गती आहे, स्विंग आणि सीम गोलंदाज जे चेंडू हवेतून किंवा बाऊन्स झाल्यावर चेंडू विचलित करण्याचा प्रयत्न करतात, ते मंद गोलंदाजांपर्यंत जे फ्लाइट आणि फिरकीने गोलंदाजांना फसवण्याचा प्रयत्न करतात. फिरकी गोलंदाज सामान्यत: मंदगतीने चेंडू टाकतो आणि चेंडूवर फिरकी ठेवतो ज्यामुळे तो खेळपट्टीवर उसळताना एका कोनात वळतो.

जेव्हा संघ नाणेफेक जिंकतो आणि क्षेत्ररक्षण निवडतो तेव्हा "एक वाडगा" निवडला असे म्हणता येईल.

इतिहास

क्रिकेटच्या सुरुवातीच्या काळात अंडरआर्म गोलंदाजी ही एकमेव पद्धत होती. या खेळाची सुरुवात कशी झाली यावर अनेक सिद्धांत आहेत. परंतु १७०६ मध्ये विल्यम गोल्डविनने खेळाचे पहिले वर्णन प्रकाशित केले. त्याने लिहिले की, दोन संघ प्रथम त्यांच्या वक्र बॅट मैदानावर घेऊन जाताना, खेळपट्टी निवडताना व खेळण्याच्या नियमांवर वाद घालताना दिसले.

गोलंदाजीची क्रिया

गोलंदाजी ची क्रिया ही काटेकोरपणे निर्दिष्ट केलेल्या जीवयांत्रिक व्याख्येनुसार चेंडू फेकण्यापासून वेगळी आहे.

मूळात या व्याख्येत असे म्हणले आहे की गोलंदाजीच्या कृती दरम्यान कोपरचा सांधा सरळ होऊ नये. गोलंदाज सामान्यतः त्यांची कोपर पूर्णपणे वाढवतात आणि चेंडूला वेग देण्यासाठी हाताला खांद्याच्या सांध्याभोवती उभ्या दिशेने फिरवतात व कंसाच्या वरच्या बाजूला सोडतात. कोपर वळवण्याची परवानगी नाही, परंतु कोपरचा कोणताही विस्तार हा थ्रो मानला जात आणि त्याला नो-बॉल म्हणले जात. गोलंदाजाची कोपर मुळात थोडीशी वाकली असेल तरच हे शक्य आहे असे मानले जात.

२००५ मध्ये वैज्ञानिक तपास आयोगाकडून ही व्याख्या शारीरिकदृष्ट्या अशक्य मानण्यात आली. जीवरासायनिक अभ्यासातून असे दिसून आले की जवळजवळ सर्व गोलंदाज गोलंदाजीच्या क्रियेमध्ये त्यांची कोपर थोडीशी वाढवतात, कारण हात फिरवण्याच्या ताणाने कोपरचा सांधा जास्त लांब पसरतो. चेंडूला बेकायदेशीर ठरवण्याआधी १५ अंशांपर्यंतच्या कोनांच्या विस्तारांना परवानगी देण्यासाठी मार्गदर्शन सादर केली गेली.

गोलंदाजी सामान्यत: बाजू (साइड ऑन) व समोरच्या (फ्रंट ऑन) क्रियेमध्ये विभागली जाते. साईड ऑन क्रियेमध्ये, मागचा पाय क्रिज म्हणजेच फलंदाजाची जागा दाखवणाऱ्या रेषेच्या समांतर उतरतो आणि गोलंदाज त्याच्या पुढच्या खांद्याकडे पाहून विकेटकडे लक्ष्य ठेवतो. फ्रंट ऑनमध्ये, मागचा पाय खेळपट्टीच्या खाली निर्देशित असतो आणि गोलंदाज त्याच्या पुढच्या हाताच्या रेषेच्या आतून विकेटकडे लक्ष्य ठेवतो. बरेच गोलंदाज मध्यमार्गी कृतीने मागील पाय अंदाजे ४५ अंशांवर, शरीराचा वरचा भाग बाजू व समोर ह्यांच्या मध्ये कुठेतरी संरेखित करतात.

गोलंदाजीचे ध्येय

क्रिकेटच्या खेळात क्षेत्ररक्षणाच्या बाजूचे अंतिम प्राधान्य म्हणजे फलंदाजीच्या एकूण धावसंख्येवर मर्यादा घालणे आणि हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी गोलंदाजांच्या कृती मूलभूत असतात. हे साध्य करण्याचे प्राथमिक साधन म्हणजे विरोधी पक्षाच्या सर्व दहा विकेट्स शक्य तितक्या लवकर मिळवून फलंदाजीला बाद करणे. दुय्यम उद्दिष्ट फलंदाजीच्या बाजूची धावगती शक्य तितकी कमी ठेवणे असतो. खरं तर क्रिकेटच्या बहुतेक प्रकारांमध्ये क्षेत्ररक्षणाच्या बाजूची दुहेरी उद्दिष्टे एकाच वेळी लक्ष्यित केली जातात, कारण एका ध्येयाची पूर्तता दुसऱ्यावर सकारात्मक परिणाम करते. नियमितपणे विकेट घेतल्याने चांगले फलंदाज क्रीजमधून काढता येतात व धावगती कमी होते. याउलट धावगती कमी केल्याने फलंदाजांवर अतिरिक्त दबाव येऊ शकतो व त्यांना अतिरिक्त जोखीम घेण्यास भाग पाडले जाऊ शकते, ज्यामुळे अनेकदा विकेट्स पडू शकतात.

सामन्याच्या स्वरूपानुसार या दोन रणनीतींना वेगवेगळे वजन दिले जाते. अमर्यादित, कालबद्ध किंवा घोषित सामन्यात गोलंदाजीचे मुख्य उद्दिष्ट विकेट घेणे हे असेल, म्हणून आक्रमण गोलंदाजी आणि क्षेत्ररक्षणाची रणनीती वापरली जाईल. मर्यादित षटकांच्या सामन्यात, हे उद्दिष्ट देखील दुय्यम गरजेद्वारे पूरक असेल जेणेकरून फलंदाजी पक्षाला लवकर धावा होण्यापासून रोखता येतील, त्यामुळे अधिक बचावात्मक रणनीती वापरल्या जातील. सामान्यतः षटकांची संख्या प्रत्येक बाजूला जितकी कमी असेल तितकी कमी धावगती राखण्याच्या या दुय्यम लक्ष्याला अधिक प्राधान्य दिले जाईल. क्रिकेट सामन्यात आक्रमण किंवा बचावात्मक रणनीतीत वारंवार बदल देखील शक्य आहे. कोणत्याही परिस्थितीत कोणती रणनीती सर्वात योग्य आहे व ती अंमलात आणण्याचा सर्वोत्तम मार्ग कोणता हे सांगता येणे हे एका चांगल्या क्रिकेट कर्णधाराचे लक्षण आहे.

मर्यादित षटकांचे क्रिकेट

मर्यादित षटकांच्या क्रिकेटमध्ये प्रत्येक गोलंदाज किती षटके टाकू शकतो यावर मर्यादा असते. ही संख्या सामन्याच्या लांबीवर अवलंबून असते आणि सामान्यतः डावातील एकूण षटकांच्या २०% असते. उदाहरणार्थ, वीस-षटकांच्या क्रिकेटची नेहमीची मर्यादा प्रति गोलंदाज चार षटके, चाळीस-षटकांच्या क्रिकेटसाठी प्रति गोलंदाज आठ आणि पन्नास-षटकांच्या क्रिकेटसाठी प्रति गोलंदाज दहा.