गरुडखांब (पवनी)

महाराष्ट्राच्या भंडारा जिल्ह्यातील प्राचीन पवनी शहरात गरुडखांब एक महत्त्वाचे पर्यटन आकर्षण आहे. शहरातील दहा गरुडखांब वेगवेगळ्या मंदिरांच्या बाहेर स्थापित केलेले आहेत. पवनीतील गरुडखांब हे स्थापत्यकलेचा एक उत्कृष्ट नमुना असून ते विदर्भाच्या समृद्ध सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारशाचे प्रतीक आहेत.

इतिहास

गरुडखांबांची निर्मिती इ.स. २७० ते इ.स. ५५० या कालावधीत झाली असावी. या काळात वाकाटक राजघराणे विदर्भावर राज्य करत होते. वाकाटक राजे कला आणि स्थापत्यकलेचे प्रेमी होते आणि त्यांनी अनेक मंदिरे आणि गरुडखांबांची निर्मिती केली.

वैशिष्ट्ये

पवनीतील गरुडखांब हे अग्निजन्य आणि बालकांस्य खडकापासून बनलेले आहेत. गरुडखांबांची उंची सुमारे १५ ते २० फूट आहे आणि त्यांचा व्यास सुमारे ३ ते ४ फूट आहे.

गरुडखांबांची रचना ही एखाद्या मंदिराप्रमाणे केल्याचे दिसते. प्रत्येक गरुडखांबाला कळस आणि त्यावर ध्वजा आहे. मंडपासाठी आधार आहे. खांबावर देवदेवतांच्या कोरीव मूर्ती आहेत.

गरुडखांबावर विष्णूच्या दशावताराचे प्रसंग, गरुड आणि हनुमंताच्या मूर्ती, तसेच इतर पौराणिक कथांचे दृश्ये कोरलेली आहेत.

गरुडखांबांचे स्थान

पवनीतील गरुडखांब खालील ठिकाणी आहेत:

• पहिला गरुडखांब: भाईतलावाच्या उंच पाळीकर असलेल्या शिवालयासमोर
• दुसरा गरुडखांब: दिवाणघाटाकडे चौरस्त्यावर दाक्षिणात्य पद्धतीचा कळस असणारे शिवालय श्री. बावनकर यांच्या मळ्यालगत
• तिसरा गरुडखांब: खिडकीच्या मार्गाने गेल्यास श्री. गोटाफोडे याच्या शिवालयाजवळ
• चौथा गरुडखांब: विदर्भातील अष्टविनायकांपैकी असलेल्या सर्वतोभद्र पंचमुखी गणेश मंदिराच्या आवारात
• पाचवा गरुडखांब: श्री विठ्ठल देवालयाच्या बाजूला
• सहावा गरुडखांब: श्री मुरलीधर देवालयासमोर
• सातवा गरुडखांब: श्रीराम मंदिराच्या आवारात
• आठवा गरुडखांब: सोमवारीपेठेत शिवालयासमोर
• नववा गरुडखांब: सोमवारीपेठेत शिवालयासमोर
• दहावा गरुडखांब: याच मार्गावर पुढे डॉ. ठक्कर यांच्या घरासमोर

पर्यटन

पवनीतील गरुडखांब हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. गरुडखांबांना भेट देण्यासाठी वर्षभर पर्यटक येत असतात.

काळजी

गरुडखांब हे प्राचीन कलाकृती आहेत आणि त्यांचे संरक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. गरुडखांबांना भेट देताना त्यांची काळजी घेणे आवश्यक आहे.