ज्योती लांजेवार

ज्योती बाबुराव लांजेवार (१९५० - ९ नोव्हेंबर, २०१३) या मराठी साहित्यिक, कवयित्री, प्राध्यापिका, समीक्षक आणि विचारवंत होत्या. त्या भारतीय रिपब्लिकन पक्ष (आठवले)च्या राष्ट्रीय महिला अध्यक्षा होत्या.

नागपूरच्या बिंझाणी महाविद्यालयात मराठी विभाग प्रमुख म्हणून पाच वर्षांपूर्वी सेवानिवृत्त झाल्यानंतर डॉ. लांजेवार यांनी आठवले गटाच्या भारतीय रिपब्लिकन पक्षाच्या महिला आघाडीच्या अध्यक्षा म्हणून काम केले. लांजेवार ह्या बहुभाषी होत्या, त्यांचे इंग्लिश, रशियन, जर्मन आणि स्वीडिश भाषांवर प्रभुत्व असल्यामुळे त्यांनी अनेक कवितांचे भाषांतर केले आहे. जर्मनी, ऑस्ट्रिया, व्हिएन्ना, झ्युरिक आदी देशांमधील विद्यापीठांमध्ये त्यांना आमंत्रित करण्यात आले होते.

लांजेवार कॉलेजमध्ये असताना कथाकथन, कवितांच्या स्पर्धेतही भाग घेत. नागपूरच्या आकाशवाणी केंद्रावरून त्यांच्या अनेक नाट्यछटा सादर झाल्या होत्या. त्यांनी ४० वर्षे लेखन केले होते. 'पुरुष लेखकांनी त्यांच्या साहित्यातून स्त्रीला न्याय दिला नाही’, असा आक्षेप नोंदवत आयुष्यभर आपल्या लेखणीतून स्त्रियांचे, विशेषतः दलित स्त्रियांचे विविध पैलू, समस्या ज्योती लांजेवार यांनी अधोरेखित केल्या. लांजेवार पुरोगामी चळवळीतील कार्यकर्त्या होत्या. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचार प्रेरणांमधूनच त्या रिपब्लिकन पक्षाचे कार्य करु लागल्या. चळवळीत काम करताना रिपब्लिकन ऐक्यासाठीही त्यांनी योगदान दिले.

९ नोव्हेंबर, २०१३ रोजी किडनीच्या आजारामुळे वयाच्या ६३ वर्षी त्यांचे निधन झाले. त्यांना एक मुलगा आणि दोन मुली आहेत.

लेखन साहित्य

डॉ. लांजेवार यांची विविध साहित्य संपदा प्रकाशित झाली आहे, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे. त्यांनी लिहिलेली अनेक पुस्तके इंग्रजी, जर्मन, स्वीडीश, ऑस्टियन, सिंहली, नेपाळी अशा भाषांमध्ये भाषांतरित झाली आहेत.

• दीशा (कवितासंग्रह)
• शब्द निळे आभाळ (कवितासंग्रह)
• अजून वादळ उठले नाही (कविता संग्रह)
• एका झाडाचे आक्रंदन (कवितासंग्रह)
• फुले-आंबेडकर स्त्रीमुक्ती चळवळ
• दलित साहित्य समीक्षा
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे राष्ट्रीय कार्य आणि शौरींचा गोंधळ
• समकालिन साहित्य प्रवृत्ती आणि प्रवाह (वैचारिक लेखन)
• भारतीय समाज आणि स्त्री (वैचारिक लेखन)
• आजची सावित्री (दीर्घ कथा/कथासंग्रह)
• पक्षीण आणि चक्रव्यूह (कथासंग्रह)
• माझा जर्मनीचा प्रवास (प्रवास वर्णन)
• दलित साहित्य चळवळ व दिशा
• साहित्यातील स्‍त्रीवाद
• मराठी दलित कादंबरीतील स्त्री - चित्रण

पुरस्कार

अनेक संस्थांनी ज्योती लांजेवार यांचा सन्मान केला आहे. लांजेवार यांना अनेक पुरस्कार मिळाले, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे.

• प्रा. ज्योती लांजेवार यांनी विदर्भ साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षा
• बा.सी. मर्ढेकर काव्य पुरस्कार
• १९९८ : मातोश्री भीमाबाई आंबेडकर पुरस्कार (सातारा प्रतिष्ठान)
• महात्मा फुले राष्ट्रीय अस्मितादर्शी पुरस्कार (उज्जैन)
• पद्मश्री दया पवार पुरस्कार (दलित साहित्य अकादमी भुसावळ)
• चुनि कोटीयाल बांगला दलित साहित्य पुरस्कार (कोलकता)
• पुण्याश्लोक अहिल्यादेवी होळकर पुरस्कार (इंदौर)
• अस्मिता दर्शक पुरस्कार
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुरस्कार
• लोकमित्र पुरस्कार, समाज प्रबोधन प्रतिष्ठान
• अण्णाभाऊ साठे साहित्य पुरस्कार
• दलित मित्र पुरस्कार, महाराष्ट्र सरकार
• डॉ. आंबेडकर इंटरनॅशनल फाऊंडेशन
• डॉ. आंबेडकर फेलोशिप
• राष्ट्रीय हिंदी साहित्य अकादमी पुरस्कार सरकारचा दलित मित्र पुरस्कार

बाह्य दुवे

• विद्रोही कवयित्री - ज्योती लांजेकर