किशोर कुमार

किशोर कुमार गांगुली
किशोर कुमार गांगुली
	किशोर कुमार
जन्म	आभास कुमार गांगुली; ४ ऑगस्ट इ.स. १९२९; खांडवा, मध्य प्रदेश
मृत्यू	१३ ऑक्टोबर, १९८७ (वय ५८); मुंबई, महाराष्ट्र
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
कार्यक्षेत्र	गायक, अभिनेता, निर्माता, दिग्दर्शक, पटकथाकार गीतकार, संगीतकार,
कारकीर्दीचा काळ	इ.स. १९४६ – १९८७
भाषा	हिंदी
प्रमुख चित्रपट	चलतीका नाम गाडी, पडोसन, दिल्लीका ठग, नई दिल्ली, झुमरू, आशा, हाफ़ टिकट, श्रीमान फ़न्टूश
वडील	कुंजलाल गांगुली
आई	गौरी देवी गांगुली
पत्नी	रुमा गुहा; (ल. १९५०; घ. १९५८); मधुबाला; (ल. १९६०; मृ. १९६९); योगीता बाली; (ल. १९७५; घ. १९७८); लीना चंदावरकर; (ल. १९८०; वि. १९८७);
अपत्ये	अमित कुमार, सुमीत कुमार

किशोर कुमार (४ ऑगस्ट १९२९ - १३ ऑक्टोबर १९८७) हे भारतीय पार्श्वगायक, गायक, अभिनेता, गीतकार, संगीतकार, निर्माता, दिग्दर्शक आणि पटकथालेखक होते.

हिंदी व्यतिरिक्त, त्यांनी बंगाली, मराठी, आसामी, गुजराती, कन्नड, भोजपुरी, मल्याळम, आणि उर्दू यासह अनेक भारतीय भाषांमध्ये गायन केले आहे.

बालपण

किशोर कुमार यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील खांडवा या गावी झाला. त्यांचे नाव आभास कुमार ठेवण्यात आले. त्यांचे वडील कुंजलाल गांगुली हे वकील होते, आई गौरीदेवी या एका श्रीमंत घराण्यांतील होत्या. किशोर कुमार आपल्या भावंडात सर्वात लहान होते. इतर भावंडे अशोक कुमार, सती देवी आणि अनुप कुमार.

बॉलीवुडमधील सुरुवातीचा काळ

अशोक कुमार बॉलीवुडमध्ये प्रसिद्ध झाल्यावर, गांगुली परिवारांचे मुंबई दौरे वाढत गेले. आभास कुमार यांनी याच वेळी आपले नाव किशोर कुमार ठेवून आपल्या फिल्मी कारकीर्दीला सुरुवात केली. बॉम्बे टॉकीज मध्ये ते समूहगायक म्हणून काम करीत. अभिनेता म्हणून त्यांचा पहिला चित्रपट "शिकारी" (इ. स. १९४६) होता. या चित्रपटात अशोक कुमार यांची प्रमुख भूमिका होती. संगीतकार खेमचंद प्रकाश यांनी किशोर कुमार यांना "जिद्दी" (इ. स. १९४६) या चित्रपटासाठी गाण्याची संधी दिली. हे गाणे होते "मरने की दुआएॅं क्यों मांगूॅं". यानंतर किशोर कुमार यांना गाण्याच्या बऱ्याच संधी मिळाल्या. इ. स. १९४९ साली त्यांनी मुंबईत राहण्याचे निश्चित केले.

बॉंम्बे टॉकीजच्या फणी मजूमदार दिग्दर्शित "आंदोलन" (इ.स. १९५१) या चित्रपटात त्यांनी हीरोचे काम केले. आपल्या भावाच्या मदतीने किशोर कुमार यांना अभिनेता म्हणून बरीच कामे मिळत असली तरी त्यांना एक यशस्वी गायक व्ह्यावयाचे होते. त्यांना अभिनयात विशेष रूची नव्हती पण अशोक कुमार यांना घाबरत असल्यामुळे ते अभिनय करीत राहिले.

किशोर कुमार संगीत शिकलेले नव्हते. सुरुवातीला ते के.एल्. सैगल यांची नक्कल करीत. सुप्रसिद्ध संगीतकार सचिन देव बर्मन यांना किशोर यांची गायकी खूप आवडे. त्यांच्या सल्ल्यानुसारच किशोर कुमार यांनी नक्कल करण्याचे सोडून आपली एक विशिष्ट शैली निर्माण केली.

अभिनेता म्हणून किशोर कुमार यांनी बऱ्याच नामांकित दिग्दर्शकांबरोबर काम केले आहे. बिमल रॉय बरोबर "नौकरी" (इ. स. १९५४) आणि हृषीकेश मुख़र्जींबरोबर "मुसाफिर" (इ. स. १९५७). सलिल चौधरी, "नौकरी" चे संगीतकार किशोर कुमार यांना त्यांचे संगीतात शिक्षण नाही म्हणून गाण्याची संधी देऊ इच्छीत नव्हते, पण किशोरचे गाणे ऐकून, त्यांनी हेमंत कुमारच्याऐवजी किशोर कुमार यांना "छोटा सा घर होगा" हे गाणे गावयास दिल.

किशोर कुमार यांच्या व्यावसायिकदृष्ट्या यशस्वी चित्रपटांमध्ये लडकी (१९५३), नौकरी (१९५४), बाप रे बाप (१९५५), पैसा हाय पैसा (१९५६), नई दिल्ली (१९५६), नया अंदाज (१९५६), भागम भाग (१९५६), भाई भाई (१९५६), आशा (१९५७), चलती का नाम गाडी (१९५८), दिल्ली का ठग (१९५८), जलसाझ (१९५९), बॉम्बे का चोर (१९६२), चाचा जिंदाबाद (१९५९), मन-मौजी (१९६२) , झुमरू (१९६१), हाफ तिकीट (१९६२), मिस्टर एक्स इन बॉमबे (१९६४), श्रीमन फंटूश (१९६५), एक रझ (१९६३), गंगा की लाह्रेन (१९६४), हम सब उस्ताद है (१९६५), हल ई दिल, प्यार की जा (१९६६) आणि पडोसन (१९६८) या चित्रपटांचा समावेश होतो. ‘आके सिधी लागी दिल पे’ हे हाप टिकिट या चित्रपटातील गाणे संगीत दिग्दर्शक सलील चौधरी यांच्या मनामध्ये युगल गीत होते आणि किशोर कुमार आणि लता मंगेशकर हे गाणे गायला हवे होते.तथापि, लता मंगेशकर शहरात नसल्यामुळे आणि सलिल चौधरी यांना लता मंगेशकर परत येण्यापूर्वी ते गाणे रेकॉर्ड करावयाचे असल्यामुळे , किशोर कुमारन यांनी स्वत: गाण्याचे मेल आणि फिमेल दोन्ही आवाज काढून गाणे गाऊन समस्येचे निराकरण केले.हे युगल खरं तर पडद्यावरील स्त्री वेशातील प्राण आणि किशोर कुमार यांच्यासाठी होते. मेल आणि फिमेल या दोन्ही स्वरांमध्ये किशोर कुमार यांनी प्रशंसनीय गायन केले.कुमार यांची गायकीची कला दाखविण्याचे श्रेय संगीतकार एस. डी. बर्मन यांना जाते. मशाल (१९५०) बनवताना आर डी बर्मन अशोककुमार यांच्या घरी गेले होते, तेथे त्याने किशोर कुमारांना के. एल. सैगल यांचे अनुकरण करताना ऐकले. त्यांनी त्याचे कौतुक केले आणि सांगितले की सैगलची कॉपी करण्याऐवजी स्वतःची शैली विकसित करावी. अखेरीस किशोर कुमारांनी त्यांची स्वतःची गायकीची शैली विकसित केली, ज्यामध्ये योडेलिंगची वैशिष्ट्य होती, जी त्यांनी टेक्स मोर्टन आणि जिमी रॉजर्सच्या रेकॉर्डवर ऐकली होती. एस. डी. बर्मन यांच्यासाठी किशोर कुमार यांनी 50 च्या दशकापासून ते 70 च्या दशकाच्या सुरुवाती पर्यंत देव आनंदसाठी गायन केले. एस.डी. बर्मनने किशोर कुमार यांना प्रशिक्षण दिले आणि त्यांना बरेच प्रोत्साहनहि दिले, विशेषतः ५० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि ६०च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात, किशोर कुमार भविष्यातील महान गायक म्हणून विकसित झाला. देव आनंदच्या मुनिमजी (१९५४), टॅक्सी चालक (१९५४), हौस नंबर ४४ (१९५५), फंटूश (१९५६ ), नौ दो ग्याराह (१९५७ ), पेइंग गेस्ट (१९५७), गाईड (१९६५), ज्वेल थीप (१९६७), प्रेम पुजारी (१९७०) आणि तेरे मेरे सपने (१९७१) या चित्रपटांसाठी एसडी बर्मन यांनी किशोर कुमार यांचा आवाज रेकॉर्ड केला. कुमार यांच्या होम प्रोडक्शन असलेला चित्रपट चलती का नाम गाडी (१९५८) साठीही त्यांनी संगीत दिले.संगीतकार सी. रामचंद्र यांनीही किशोर कुमार यांची गायक म्हणून प्रतिभा ओळखली. त्यांनी आशा (१ ९५७) या चित्रपटामधील मधील "ईना मीना डीका" हे गाणे एकत्रित केले. किशोर कुमार यांच्या गाण्याच्या कामामध्ये शंकर जयकिशन यांनी लिहिलेले "नखरेवाली फ्रॉम न्यू दिल्ली " (१९५६), रवी यांच्यासोबत "दिल्ली का ठग (१९५८) मधील "सी ए टी कॅट माने बिली" आणि "हम तो मोहब्बत करेगा" आणि चित्रगुप्त यांच्यासोबत गंगा की लहेरे या चित्रपटातील "छेडो ना मेरी जुल्फिन" (१९६४) यां चित्रपटांचा समावेश आहे.

कुमार यांनी झुमरू (१ 61 )१) साठी संगीत दिले आणि संगीत दिले, आणि चित्रपटाच्या शीर्षक गीत, "मैं हूं झुमरू" साठी गीत लिहिले.नंतर, त्यांनी दूर गगन की छाव में (1964) ची निर्मिती आणि दिग्दर्शन केले. त्यांनी या चित्रपटाची पटकथा लिहून संगीत दिले होते, हा चित्रपट वडील (किशोर कुमार) आणि बहिरा आणि मुका मुलगा (त्याचा वास्तविक जीवनातील मुलगा (अमित कुमार)) यांच्यातील संबंधाविषयी आहे. १९६६ नंतर, अभिनेता म्हणून, किशोर कुमार यांनी शूटिंगसाठी उशीरा यायला किंवा त्यांना संपूर्णपणे गैरहजर राहायला सुरुवात केली. १९६६ नंतर त्याचे चित्रपट वारंवार फ्लॉप झाले आणि ते आयकर समस्येमध्ये अडकला.

१९६८ मध्ये राहुल देव बर्मन यांनी किशोर कुमार सोबत पडोसन (१९६८) या चित्रपटाच्या साउंडट्रॅकवर काम केले होते, ज्यात किशोर कुमार यांनी "मेरे साथ वाली खिडकी में" आणि "केहणा है " गायले होते. पडोसन हा कॉमेडी चित्रपट होता. किशोर यांची एक नाटककार-संगीतकार, मेहमूद कर्नाटिक संगीत व नृत्य शिक्षक म्हणून होता, आणि सुनील दत्त भोला नावाचा एक साधा व्यक्ती होता . किशोर कुमारांचे चे पात्र त्यांचे काका, धनंजय बॅनर्जी या अभिजात गायकाने प्रेरित केले होते. किशोर कुमार, सुनील दत्त आणि मेहमूद यांच्यातील संगीत आणि विनोदी द्वंद्व या चित्रपटाचे मुख्य आकर्षण आहेः “एक चतुर नर करके सिंगार" या चित्रपटातील हे गीत खूप गाजले.

१९६९ मध्ये शक्ती सामंताने आराधनाची निर्मिती व दिग्दर्शन केले. किशोर कुमार यांनी या चित्रपटात तीन गाणी गायली; "मेरे सपोनों की रानी", "कोरा कागज था ये मन मेरा" आणि "रूप तेरा मस्ताना". किशोर कुमार यांनी या चित्रपटाची इतरही गाणी गावित असे शक्ती सामंतांनी सुचवले. जेव्हा हा चित्रपट प्रदर्शित झाला तेव्हा कुमारच्या तीन गाण्यांनी त्याला बॉलिवूडचा अग्रगण्य पार्श्वगायक म्हणून स्थापित केले. किशोर कुमारने ‘रूप तेरा मस्ताना’ साठीचा पहिला फिल्मफेर पुरस्कार जिंकला.

१९७० आणि १९८० च्या दशकापासून किशोर कुमार यांनी धर्मेंद्र, राजेश खन्ना, अमिताभ बच्चन, जीतेंद्र, संजीव कुमार, देव आनंद, शशी कपूर, मिथुन चक्रवर्ती, विनोद खन्ना, दिलीप कुमार, शम्मी कपूर, रणधीर कपूर, ऋषी कपूर, राजीव कपूर, आदित्य पंचोली, नसीरुद्दीन शाह, संजय दत्त, सनी देओल, अनिल कपूर, राकेश रोशन, प्राण, सचिन, विनोद मेहरा, रजनीकांत, चंकी पांडे, कुमार गौरव, संजय खान, फिरोज खान, कुणाल गोस्वामी, गोविंदा आणि जॅकी श्रॉफ इ . अभिनेत्यांसाठी गाणी गायली. किशोर कुमारयांनी आपल्या कारकीर्दीतील सर्वात जास्त गाणी राजेश खन्ना यांच्यासाठी गायली. किशोर कुमार यांनी राजेश खन्नावर चित्रित केलेली २55 गाणी 92 चित्रपटात गायली आहेत. गायक-अभिनेते यांच्या संयोजनाची ही नाबाद नोंद आहे. किशोर कुमार यांनी राजेश खन्नासाठी 245, जीतेंद्रसाठी 202, देव आनंदसाठी 119 आणि अमिताभसाठी 131 गाणी गायली. एसडी बर्मन आणि किशोर यांनीप्रेम पुजारी (१९६९) मधील ‘फुलों के रंग से’ आणि "शोखियों में घोला जाए", "आज मधहोश हुआ जाए रे," "खिलते हैं गुल जहां" आणि "ओ मेरी शर्मीली" या शर्मीली (१९७१)या चित्रपटासह अभिमन (१९७३) मधील "मीत ना मिला", आणि तेरे मेरे सपने (१९७४) या चित्रपटामधील "जीवन की बागिया मेहकेगी" पर्यत आपला प्रवास एकत्रित चालू ठेवला. १९७५ मध्ये एस. डी. बर्मन यांनी मिली फिल्ममध्ये किशोर कुमार साठी 'बड़ी सुनी सुनी है' हे शेवटचे गाणे बनवले. १९७० च्या दशकात आरडी बर्मनने किशोर कुमारबरोबर अनेक गाणी रेकॉर्ड केली, ज्यात खुशबूचे "ओ माझी रे",कटी पतंग (१९७१) मधील "ये शाम मस्तानी" आणि "ये जो मोहब्बत है" , बुद्ध मिल गया (१९७१) मधील "रात काली एक ख्वाब में आई" यासह अनेक गाणी रेकॉर्ड केली गेली आणि "चिंगारी कोई भडके", "कुछ तो लोग कहेंगे (अमर प्रेम)", "जिंदगी के सफ़र में गुजर जाते हैं जो मकाम" आप की कसम (१९७४) आणि गोलमाल (1980),मधील, "आणे वाला पल " अगर तुमने ना होते (१९८३) या चित्रपटामधील " हमे और जीने की चाहत ना होती ", नामकीन (१९८५) मधील" रहा पे रहते हैं "आणि शौकीन (१९८७) मधील" जब भी कोई कंगना ".शास्त्रीय संगीताचे औपचारिक प्रशिक्षण घेतलेले नसले तरी किशोर कुमार यांच्याकडून आर.डी. बर्मन यांनी कुदरत येथील "हमे तुम से प्यार कितना " आणि मेहबूबा मधील "मेरे नैना सावन भादों" अशी अर्ध-शास्त्रीय गाणी अनेकदा गायला लावली. आरडी बर्मन यांनी आशा भोसले आणि लता मंगेशकर यांच्याबरोबर किशोर कुमार यांच्यासोबत अनेक युगल गीत गाऊन घेतली ज्यामध्ये, हीरा पन्ना (१९७३), या चित्रपटामधील "पन्ना की तमन्ना" आणि "बहूत दूर मुझे" "नींद चुरा के रातों में" शरीफ बदमाश, दिल दीवाना मधील "मुझको मोहब्बत में धोका "आणि " किससे दोस्ती कारलो " हीरालाल पन्नालाल या चित्रपटामधील " ढल गया रंग ", डार्लिंग डार्लिंग मधील" एक मैं हूं ", मंजिल मधील" रिम्झिम गिरे सावन ", संजय दत्तच्या डेब्यू फिल्म रॉकी (1981) मधील "क्या ये प्यार है" आणि "हम तुम से मिले ", जवानी दिवानी मधील "जान-ए-जान धु डता", बडे दिलवाला मधील "कहो कैसे रास्ता", "सुन झारा शोक हसीना" आणि हार्जाइ मधील "खरिशु" (1982), बर्निंग ट्रेनमधील "वादा हांजी वादा " आणि झुटा सच मधील "कैसी लगराही हूं में". कुमार यांनी बर्मन व्यतिरिक्त इतर प्रसिद्ध संगीत दिग्दर्शकांसोबतही काम केले. संगीतकार जोडी लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल (एल-पी) यांनी किशोर कुमार यांनी गायलेली अनेक गाणी संगीतबद्ध केली. खय्यामने किशोर कुमार आणि लता मंगेशकर यांची अनेक गाणी संगीतबद्ध केली, ज्यात थोडीसी बेवफाई मधील "हजार राहेईन" आणि चांदनी रात में एक बार मधील आंखों में हमने आपके सपने सजये हैं, या गाण्यांचा समावेश होतो. हृदयनाथ मंगेशकरने जिंदागी आ रहा हूं मैं हे मशाल चित्रपटातील गाणे किशोर कुमार बरोबर वरून रेकॉर्ड केले. कल्याणजी आनंदजींनी किशोरबरोबर सफर या चित्रपटा मधील जिंदगी का सफर आणि जीवन से भरी तेरी आँखीन, मुकद्दर का सिकंदर या चित्रपटामधील मधील ओ साथी रे, ब्लॅकमेल (१९७४) मधील "पल पल दिल के पास", कलाकार (१९८३) या चित्रपटामधील "नीले नीले अंबर पर" आणि जॉनी मेरा नाम मधील "पल भर के लिए" यासह अनेक गाणी रेकॉर्ड केली. किशोर कुमार यांनी राजेश रोशन, सपन चक्रवर्ती आणि बप्पी लाहिरी यांच्यासह इतर संगीतकारांसोबतही काम केले.किशोर कुमार यांनी "भूल गया सब कुच" (लता मंगेशकर सोबत युगल) आणि राजेश रोशन यांच्या "जुली" या चित्रपटासाठी "दिल क्या करे जब किसीको किसीसे" हि गाणी गायली .त्यांच्या अन्य गाण्यांमध्ये स्वामींचे "यादों में वो", याराना या चित्रपटा मधील "छूकर मेरे मन को किया तूने क्या ईशारा" बातो बातो मे या चित्रपटामधील "काही तक ये माणको अंधेर चलेंगे", ओ यारा तू यारो से है प्यार", आणि "लहारों की तता यादियेन" (१९८३) आणि कहिये, सुनिये (आशा भोसले यांच्यासह युगल) या गाण्यांचा समावेश होतो. बप्पी लाहिरी यांनी किशोर कुमार यांच्याबरोबर नमक हलाल (१९८२) मधील पग घुंघरु बांद , शराबी (१९८४) मधील मंजिलें आपनी जग है,, चलते चलते (१९७५) या चित्रपटामधील "चलते चलते मेरे ये गीत याद रखना" आणि . मोहब्बत (१९८७) या चित्रपटा मधील "सांसो नही कदममोसे नही "आणि तोहफा (१९८४) मधील "अल्बेला मौसम "आणि" प्यार का तोहफा "सारख्या लता मंगेशकरांसोबत युगल गीतासह अनेक गाणी रेकॉर्ड केली. बंगाली संगीतकार अजय दास यांनी किशोर कुमार यांच्या आवाजात अनेक हिट गाणी संगीतबद्ध केली होती. १९७५ मध्ये नौशादसाठी आशा भोसले यांच्यासोबत 'हॅलो हॅलो क्या प्यार है है' हे गाणे 'सुनहरा संसार' या चित्रपटासाठी रेकॉर्ड केले.किशोर कुमार यांनी संगीतकार दिग्दर्शक बासू आणि मनोहरी सिंग यांच्याबरोबर ‘सबसे बडा रुपैया’ चित्रपटासाठी ‘वादा करो जानम’ आणि ‘दरिया किनारे’ या गाण्यांसाठी काम केले. भारतीय आणीबाणीच्या वेळी(१९७५-१९७७) संजय गांधींनी किशोर कुमार यांना मुंबईतील भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या रॅलीसाठी गाण्यास सांगितले पण त्यांनी नकार दिला. याचा परिणाम म्हणून माहिती व प्रसारण मंत्री विद्या चरण शुक्ला (१९७५-७७) यांनी ४ मे १९७६ पासून आपत्कालीन संपेपर्यंत अखिल भारतीय रेडिओ आणि दूरदर्शनवरील राज्य प्रसारकांवर किशोर कुमारांची गाणी वाजवण्यास अनधिकृत बंदी घातली.

शेवटची वर्षे

किशोर कुमार यांनी निर्माता दिग्दर्शक म्हणून काही चित्रपट, १९७० च्या शेवटी व १९८० च्या सुरुवातीला केले, उदाहरणार्थ, बढती का नाम दाढी (१९७८), जिन्दगी (१९८१) व दूर वादियों में कहीॅं (१९८२). परंतु बॉक्स ऑफिसवर यातील कोणताही चित्रपट झळकला नाही. किशोर कुमार यांचा अभिनेता म्हणून शेवटचा चित्रपट "दूर वादियों में कहीॅं" होता. १९८० च्या दशकातही किशोर कुमारांनी अनेक कलाकारांसाठी गाणे सुरू ठेवले. कुमार यांनी १९६९ पासून आयकर थकबाकी भरण्यासाठी पैसे मिळवण्यासाठी स्टेज शो केले. किशोर यांनी निर्मित ‘ममता की छाव में’ या चित्रपटात बच्चन यांनी पाहुणे म्हणून येण्यास नकार दिल्यानंतर कुमार यांनी १९८१ पासून अमिताभ बच्चन यांच्यासाठी गाणे बंद केले. किशोरांनी अमिताभसाठी नसीब, कुली, मर्द आणि देश प्रेमीमध्ये आवाज देण्यास नकार दिला. किशोर कुमारांनी सांगितले की, पुकार या चित्रपटात रणधीर कपूरला ते आपला आवाज देतील. किशोर कुमार आणि आर. डी. बर्मन यांच्यात चांगला संवाद असल्याने त्यांनी महान, शक्ती आणि बेमिसालमध्ये या चित्रपटामधील गाणी गाण्याचे मान्य केले. नंतर, शहेनशहा आणि नंतर तूफानमध्ये किशोरने अमिताभसाठी एकल गाणे गायले. किशोर कुमारांनी त्यांच्या निर्मितीतील ममता की छाव में या कचित्रपट मध्ये "मेरा गीत अधूरा है" हे गाणे गायले आणि राजेश खन्नावर हे गाणे चित्रित केले. किशोर कुमारांनी एका चित्रपटाचे दिग्दर्शन केले होते, परंतु १९८७ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला होता आणि १९८९ मध्ये राजेश खन्ना यांनी अमित कुमार यांना चित्रपट प्रदर्शित करण्यात मदत केली. योगिता बालीने किशोर कुमार यांच्याबरोबर घटस्फोट घेतल्यानंतर मिथुन चक्रवर्तीशी लग्न केल्यावर मिथुन चक्रवर्तीसाठीही त्यांनी तात्पुरते गाणे थांबवले. तथापि, नंतर त्यांनी १९७० च्या दशकात मिथुन चक्रवर्तीच्या सुरक्षा आणि १९८० च्या दशकात बॉक्सर, जागीर, फरीब आणि वक्त की आवाज या सारख्या अनेक चित्रपटांत गाणी गायली. त्यांनी १९८७ मध्ये कामचोर या चित्रपट साठी "तुमसे बडकर दुनिया में ना देखा", "एक डाकू साहर में या चित्रपटातील हमनाशी आँखे " आणि पिघलता आसमानातील "तेरी मेरी प्रेम कहानी" अशी काही गाणी अलका याज्ञिक यांच्याबरोबर गायले. १९८१ मध्ये हृदयविकाराच्या झटक्या येण्यापूर्वी काही दिवस आधी त्यांनी बुलंदी या चित्रपटासाठी “कहो कहा चले”, दर्द मधील “प्यार का दर्द है” आणि आस पास मधील “तुम जो चले गए” हि गाणी ध्वनिमुद्रित केली होती. २४ जानेवारी १९८१ रोजी दुपारी किशोर कुमार यान कोलकाता येथे त हृदयविकाराचा पहिला झटका आला आणि आणखी चार तासांच्या अंतरावर त्यांना दुसरा हृदयविकाराचा झटका आला. राजपूत (१९८२) या चित्रपट मधील "मेरे संग संग आया" आणि गेहरा जखम मधील "मौसम भीगा भीगा" दोन्ही हृदयविकाराच्या झटक्यानंतर बरे झाल्यानंतर त्यांनी गायिलेलं पहिलं एकल गाणं. सप्टेंबर १९८७ पर्यंत, संगीत दिग्दर्शकांकडून बनवलेल्या अयोग्य प्रकारच्या गाण्यामुळे व सूरांमुळे नाराज असल्यामुळे कुमार यांनी निवृत्त होण्याचा निर्णय घेतला होता आणि जन्मभूमी खंडवा येथे परत जाण्याचा विचार करत होते. ०१ ऑक्टोबर १९८७ रोजी - त्याचा भाऊ अशोक कुमार यांचा ७६ वा वाढदिवस - त्याचे मुंबई येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने सायंकाळी ४. ४५ वाजता निधन झाले. त्यांच्या पार्थिवावर अंत्यसंस्कार करण्यासाठी खंडवा येथे नेण्यात आले. किशोर कुमार यांनी आपले शेवटचे गाणे "गुरू गुरू" - वक्त की आवाज (१९८८) या चित्रपटासाठी आशा भोसले यांच्यासोबत बप्पी लाहिरी यांनी संगीतबद्ध केले होते. हे गाणे त मिथुन चक्रवर्ती आणि श्रीदेवी यांच्यासाठी केले होते. जॉनी मेरा नाम (१९७०) या चित्रपटातील त्यांचे "पल भर के लिए" हे गाणे 'किस किस, बँग बेंगलुरू' नावाच्या द सिम्पसनच्या भागामध्ये वापरण्यात आले होते. अशी गाणी सच अ लॉन्ग जर्नी (१९९८) आणि साइड स्ट्रीट्स (१९९८) यासह अनेक चित्रपटांमध्ये दाखविली गेली आहेत. किशोर कुमार यांच्यासारख्या गायकाचा शोध घेण्यासाठी सोनी टीव्हीने के फॉर किशोर या दूरचित्रवाणी गायन स्पर्धेचे आयोजन केले होते. शेवटच्या काळात किशोर कुमार यांनी अनिल कपूर च्या पहिल्या चित्रपटासाठी (वे सात दिन) व तसेच त्याच्या पहिल्या सुपरहिट चित्रपटासाठी (मिस्टर इंडिया) गायिले. तसेच त्यांनी आर. डी. बर्मन साठी सागर ची प्रसिद्ध गाणी गायली. याच कालावधीत त्यांनी निवृत्त होऊन खांडव्याला जाण्याचे ठरवले. परंतु १३ ऑक्टोबर १९८७ रोजी हृदयविकाराने त्यांचे निधन झाले. त्यांचा पार्थिव देह अंत्यविधीसाठी खांडव्याला नेण्यात आला.

२०१२ मध्ये किशोर कुमार यांचे रिलीझ न केलेले गाणे १५. ६ लाखांना ओशियनच्या सिनेफॅन ऑक्शन, नवी दिल्ली येथे विकले गेले होते, जे कोणत्याही भारतीय गायकासाठी सर्वाधिक किंमत आहे. कुलवंत जाणी यांनी लिहिलेले आणि उषा खन्ना यांनी संगीतबद्ध केलेले "तुम ही तो वो हो" हे ते गाणे होते. हे गाणे राकेश कुमार यांच्या ‘खेल तमाशा’ नावाच्या चित्रपटासाठी होते, जो कधीही बनला नाही. ऑक्टोबर १९८७ मध्ये किशोर कुमार यांच्या मृत्यूच्या तीन दिवस आधी हे गाणे रेकॉर्ड करण्यात आले होते. १९९६ मध्ये, त्यांच्या मृत्यूच्या नऊ वर्षांनंतर किशोर कुमारच्या 'साला में तो साब बन गया' या गाण्यांचा वापर आमिर खानवर चित्रित झालेल्या राजा हिंदुस्तानी यासाठी वापरण्यात आले. कुमार यांनी मूळत: दिलीप कुमारसाठी हे गाणे गायले होते आणि ते सगीना या चित्रपटाचे आहे. त्यांच्या स्मृतीत मध्य प्रदेश सरकारने खंडवाच्या बाहेरील भागात स्मारक उभारले आहे. हे स्मारक सर्वांसाठी खुले आहे आणि त्याच्या आयुष्याच्या आकाराचे पुतळे कमळाच्या आकाराच्या संरचनेत आहेत. यामध्ये मिनी थिएटर आणि त्यांना समर्पित संग्रहालय देखील आहे. प्रत्येक वर्षी त्यांच्या जयंती आणि पुण्यतिथीनिमित्त, एक कार्यक्रम आयोजित केला जातो आणि बरेच चाहते सहभागी होतात. प्रत्येक वर्षी त्यांच्या जयंती आणि पुण्यतिथीनिमित्त, एक कार्यक्रम आयोजित केला जातो आणि बरेच चाहते सहभागी

वैयक्तिक जीवन

किशोर कुमार यांनी चार वेळा लग्न केले. त्यांच्या पहिल्या पत्‍नीचे नाव रुमा गुहा ठाकुरता ऊर्फ रुमा घोष होते. किशोर कुमार रुमा घोष बरोबर १९५० ते १९५८ सालापर्यंत राहिले. किशोर कुमार यांची दुसरी पत्‍नी ही प्रख्यात अभिनेत्री मधुबाला. मधुबालाने किशोर कुमारांबरोबर "चलती का नाम गाड़ी" (१९५८) सारख्या बऱ्याच चित्रपटात कामे केली. त्यांचा विवाह १९६१ साली झाला. मधुबाला ही मुसलमान होती आणि त्यामुळे दोघांनी कोर्टात लग्न केले. असे सांगण्यात येते की या लग्नासाठी किशोर कुमार यांनी धर्मांतर करून आपले नाव "करीम अब्दुल" असे ठेवले होते. नंतर मधुबाला ऑपरेशनसाठी लंडनला गेली. परंतु डॉक्टरांनी ऑपरेशन केले नाही कारण तिच्या वाचण्याची शक्यता फारच कमी होती. हे लग्न ९ वर्ष टिकले. मधुबालाचा मृत्यू फेब्रुवारी २३, १९६९ झाला. किशोर कुमार यांची तिसरे लग्न योगिता बाली यांच्याशी १९७६ मध्ये झाले व ते ४ ऑगस्ट १९७८ पर्यंत टिकले. नंतर किशोर कुमार यांनी १९८० साली लीना चंदावरकर यांच्याशी लग्न केले. किशोर कुमार यांना रुमापासून अमित कुमार व लीनापासून सुमित कुमार ही दोन अपत्ये आहेत.रेकॉर्डिंग दरम्यान, जेव्हा त्यांचा सेक्रेटरी निर्मात्याने पैसे भरल्याची पुष्टी करत तेव्हाच ते गाणे म्हणत असे. एकदा, जेव्हा त्यांना कळाले की आपले थकबाकी पूर्णपणे भरलेली नाही, तेव्हा त्यांनी त्याच्या चेहऱ्याच्या एका बाजूला मेकअप केलेला दिसला. जेव्हा दिग्दर्शकाने त्यांना प्रश्न विचारला, तेव्हा त्यांना उत्तर दिले "अर्धे पैसे तर अर्धाच मेकअप करा. दिग्दर्शक एम व्ही. रमण यांच्यावर ₹ ५००० थकल्यामुळे भाई भाईच्या सेटवर किशोर कुमारने अभिनय करण्यास नकार दिला.अशोक कुमारने त्याला काम करण्यासाठी समजावले पण जेव्हा शूटिंग सुरू झाली तेव्हा किशोर कुमार काही वेगात चालत गेले आणि म्हणाले , पाच हजार रुपये आणि एक छोटीशी मारहाण केली. स्टेजच्या शेवटी पोहोचल्यानंतर त्यांनी स्टुडिओ सोडला. दुसऱ्या प्रसंगी, जेव्हा निर्माता आर.सी. तलवारने वारंवार आठवण करून देऊनही थकीत रक्कम भरली नाही, “हे तलवार, मला माझे आठ हजार द्या” अशी घोषणा देत किशोर कुमार दररोज सकाळी तलवार यांच्या घरी येत.

खरतर आनंद (१९७१) हा चित्रपट किशोर आणि मेहमूद अली मुख्य भूमिकेत असणार होता. या चित्रपटाचे दिग्दर्शक हृषिकेश मुखर्जी यांना किशोर कुमारांशी या प्रोजेक्टवर चर्चा करण्यासाठी सांगितले होते. मात्र, किशोर कुमारच्या घरी गेले असता गैरसमज झाल्यामुळे किशोर कुमारांच्या द्वारपालाने त्यांना हुसकावून लावले. एका बंगाली माणसाने आयोजित केलेल्या स्टेज शोसाठी किशोर कुमार यांना मोबदला मिळाला नव्हता आणि जर त्याने कधी घरी भेट दिली तर आपल्या या बंगाली माणसाला हाकलून देण्याची सूचना किशोर कुमारांनी आपल्या द्वारपालाला दिली होती. यामुळे मेहमूदलाही हा चित्रपट सोडावा लागला आणि नवीन अभिनेते (राजेश खन्ना आणि अमिताभ बच्चन) या चित्रपटासाठी साइन अप झाले. “पैसे नाही, काम नाही” असे सिद्धांत असूनही कधीकधी निर्माते पैसे देण्यास तयार असतानाही कुमार यांनी विनामूल्य रेकॉर्ड केले. अशा चित्रपटांमध्ये राजेश खन्ना आणि डॅनी डेन्झोंगपा यांनी तयार केलेल्या चित्रपटांचा समावेश आहे. एकदा, किशोरने अभिनेता-निर्माता बिपिन गुप्ता यांना ‘दाल में कला’ (१९६४) या चित्रपटासाठी २०,००० रुपये देऊन मदत केली. किशोर कुमारनं च्या गायकीचे कौतुक करणारे पहिले अभिनेते अरुण कुमार मुखर्जी यांचे निधन झाले तेव्हा कुमार यांनी भागलपूरमधील मुखर्जी यांच्या कुटुंबीयांना नियमितपणे पैसे पाठवले. किशोर कुमार यांच्या विक्षिप्त वर्तनाबद्दल अनेक पत्रकार व लेखकांनी लिहिले आहे. किशोर कुमारांनी आपल्या वॉर्डन रोड येथील फ्लॅटच्या दाराशी “किशोर पासून सावधान” असा बोर्ड लावला होता. एकदा निर्माता-दिग्दर्शक एच. एस. रावळ यांनी थकबाकी भरण्यासाठी त्याच्या फ्लॅटला भेट दिली. किशोर कुमार यांनी पैसे घेतले आणि जेव्हा रावेलने त्याच्याशी हात मिळवण्याची ऑफर दिली तेव्हा किशोर कुमारांनी रावलचा हात तोंडात घातला, तो थोडासा चावला आणि विचारले, “तुला चिन्ह दिसले नाही का?”. आणखी एका घटनेनुसार कुमार एकदा निर्माता-दिग्दर्शक जी. पी. सिप्पी यांचे गाणे रेकॉर्ड करणार होते.सिप्पी त्यांच्या बंगल्याजवळ आले असता त्यांनी किशोर कुमारल यांना आपल्या गाडीतून बाहेर जाताना पाहिले. सिप्पीनी किशोर कुमार यांना त्यांची कार थांबण्यास सांगितले पण कुमारने आपला वेग वाढविला. सिप्पीने त्याचा पाठलाग करत माध बेटापर्यंत आले, ज्यात शेवटी कुमारने आपली गाडी उध्वस्त झालेल्या माध किल्ल्याजवळ थांबविली. जेव्हा सिप्पीने त्याच्या विचित्र वागण्याबद्दल प्रश्न केला तेव्हा कुमारने त्याला ओळखण्यास किंवा त्यांच्याशी बोलण्यास नकार दिला आणि पोलिसांना फोन करण्याची धमकी दिली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी किशोर कुमारानीं रेकॉर्डिंग हजेरी लावली. संतप्त सिप्पीने त्याच्या आदल्या दिवशीच्या वर्तनाबद्दल त्यांना प्रश्न विचारला पण कुमार म्हणाले की, सिप्पीने त्या घटनेचे स्वप्न पाहिले असावे आणि ते सांगितले की ते आदल्या दिवशी खंडवा येथे आहेत. एकदा, एक निर्माता किशोर कुमार यांनी दिग्दर्शकाच्या आदेशाचे पालन केलेच पाहिजे असे फर्मान काढण्यासाठी न्यायालयात गेला. याचा परिणाम म्हणून त्यांनी दिग्दर्शकाच्या सूचनांचे पालन केले. किशोर कुमार यांनी दिग्दर्शक जोपर्यंत सांगत नाही तोपर्यंत आपल्या कर मधून खाली उतरण्यास नकार दिला. बॉम्बेमध्ये गाडीचे सीन चित्रीकरणानंतर कुमार खंडाळ्याला पोचेपर्यंत गाडी चालवली कारण दिग्दर्शक "कट" म्हणायला विसरला होता.

१९६० च्या दशकात, हाफ तिकिटच्या शूटिंगदरम्यान कुमारच्या सहकार्याच्या अभावामुळे नाराज झालेल्या कालिदास बतवबळ नावाच्या फायनान्सरने आयकर अधिकाऱ्यांना त्यांच्या घरी छापा टाकन्यास सांगितले. नंतर कुमारने बटवब्बलला त्याच्या घरी बोलावले, गप्पांकरिता कपाटात जाण्यास सांगितले आणि त्याला आतून लॉक केले. त्याने दोन तासांनंतर बटवब्बलला अनलॉक केले आणि त्याला सांगितले, "पुन्हा माझ्या घरी कधीही येऊ नकोस". किशोर कुमार एकटे होते; प्रीतीश नांदी (१९८५) ला दिलेल्या मुलाखतीत ते म्हणाले की माझे कोणतेही मित्र नाहीत- त्याऐवजी मी आपल्या झाडांशी बोलणे पसंत करतो. एकदा, जेव्हा एका पत्रकाराने आपण किती एकटे अहात याबद्दल भाष्य केले तेव्हा किशोर कुमार तिला बागेत घेऊन गेले, तेथील काही झाडाना नावे ठेवली आणि त्या पत्रकाराला त्याचा जवळचा मित्र म्हणून ओळख करून दिली.

चित्रपट

किशोर कुमार यांनी ८१ चित्रपटात काम केले आहे. त्यांचे अभिनेते म्हणून गाजलेले चित्रपट:

किशोर कुमार जवळ जवळ ५७४ चित्रपटात गायले आहेत. त्यांचे गायक म्हणून गाजलेले काही चित्रपट:

मिस्टर इंडिया (१९८७)
सागर (१९८५)
शराबी (१९८४)
अगर तुम ना होते (चित्रपट) (१९८३)
सत्ते पे सत्ता (१९८२)
नमक हलाल (१९८२)
लावारिस (१९८१)
रौकी (१९८१)
याराना (१९८१)
कर्ज़ (१९८०)
मुकद्दर का सिकंदर (१९७८)
डॉन (१९७८)
अनुरोध (१९७७)
शोले (१९७५)
खुशबू (१९७५)
जुली (१९७५)
आंधी (१९७५)
मीली (१९७५)
पोंगा पंडित (१९७५)
रोटी (१९७४)
कोरा कागज़ (१९७४)
अभिमान (१९७३)
यादों की बारात (१९७३)
परिचय (१९७२)
रामपुर का लक्ष्मण (१९७२)
बॉंम्बे टू गोवा (१९७२)
मेरे जीवन साथी (१९७२)
हरे राम हरे कृष्ण (१९७१)
अमर प्रेम (१९७१)
अंदाज़ (१९७१)
बुढा मिल गया (१९७१)
शर्मीली (१९७१)
प्रेम पुजारी (१९७०)
कटी पतंग (१९७०)
प्यार का मौसम (१९६९)
पडोसन (१९६८)
ज्वैल थीफ (१९६७)
गाइड (१९६५)
तीन देवीयॉं (१९६५)
दूर गगन की छॉंव में (१९६४)
मिस्टर एक्स इन बॉंम्बे (१९६४)
हाफ टिकट (१९६२)
मनमौजी (१९६२)
झुमरू (१९६१)
दिल्ली का ठग (१९५८)
नौ दो ग्यारह (१९५७)
पेइंग गेस्ट (१९५७)
फंटूश (१९५६)
हाऊस नम्बर ४४ (१९५५)
मुनिमजी (१९५४)
टैक्सी ड्राईवर (१९५४)
जाल (१९५२)
बाजी (१९५१)
बहार (१९५१)

किशोर कुमार यांनी १४ चित्रपटांची निर्मिती केली आणि काहींचे त्यांचे लेखन करून त्यात संगीत दिले. त्यापैकी ६ चित्रपट अपूर्ण राहिले. त्यांनी ५ चित्रपटांच्या पटकथा लिहिल्या असून त्यापैकी २ अपूर्ण राहिले. त्यानी १२ चित्रपटांचे दिग्दर्शन केले त्यापैकी ४ अपूर्ण राहिले.

आणीबाणी आणि किशोरकुमार

इंदिरा गांधींनी भारतावर लादलेल्या आणीबाणीचा किशोर कुमार यांनी जाहीरपणे धिक्कार केला. त्याचा सूड म्हणून इंदिरा गांधी यांनी किशोरकुमार यांच्या मिळकतीवर आयकर खात्याकडून छापे मारायला सुरुवात केली. त्यांची गाणी आकाशवाणीवर वाजवू नयेत असे आदेश दिले. किशोर कुमार तुरुंगात जाता जाता वाचले असले तरी ते कफल्लक झाले. यावर उपाय म्हणून ते देशात आणि परदेशांत स्टेज शो करू लागले. त्यांत त्यांना अपरंपार यश, प्रसिद्धी आणि भरपूर पैसा मिळाला. किशोर कुमार यांचे सर्व स्टेज शो हाऊसफुल होत. आणीबाणी संपली तरीही किशोर कुमार स्टेजवर येतच राहिले.

पुरस्कार

किशोर कुमार यांनी ८ वेळा फ़िल्मफेअर सर्वोत्तम पार्श्वगायकाचा मान मिळाला आहे:

वर्ष	गाणे	चित्रपट	संगीतकार	गीतकार
१९६९	रूप तेरा मस्ताना	आराधना	राहुल देव बर्मन	आनंद बक्षी
१९७५	दिल ऐसा किसी ने	अमानुष	श्यामल मित्रा
१९७८	खैके पान बनारसवाला	डॉन	कल्याणजी-आनंदजी	अनजान
१९८०	हज़ार राहें मुडके देखीं	थोडीसी बेवफाई	खय्याम	गुलज़ार
१९८२	पग घुॅंघरू बॉंध	नमक हलाल	बप्पी लहिरी	अनजान
१९८३	हमें और जीने की	अगर तुम ना होते (चित्रपट)	राहुल देव बर्मन	गुलशन बावरा
१९८४	मंजिलें अपनी जगह	शराबी	बप्पी लहिरी
१९८५	सागर किनारे	सागर	राहुल देव बर्मन	जावेद अख्तर

फ़िल्मफेअर पुरस्कार नामांकन :

वर्ष	गाणे	चित्रपट	संगीतकार	गीतकार
१९७१	जिन्दगी एक सफर	अंदाज़	शंकर-जयकिशन	हसरत जयपुरी
१९७१	यह जो मोहब्बत है	कटी पतंग	राहुल देव बर्मन	आनंद बक्षी
१९७२	चिंगारी कोई बढके	अमर प्रेम	राहुल देव बर्मन	आनंद बक्षी
१९७३	मेरे दिल में आज	दाग	लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल	साहिर लुधियानवी
१९७४	गाड़ी बुला रही है	दोस्त	लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल	आनंद बक्षी
१९७४	मेरे जीवन कोरा कागज़	कोरा कागज़	कल्याणजी-आनंदजी
१९७५	मैं प्यासा तुम	फरार	कल्याणजी-आनंदजी
१९७५	ओ मांझी रे	खुशबू	राहुल देव बर्मन	गुलज़ार
१९७७	आप के अनुरोध	अनुरोध	लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल
१९७८	ओ साथी रे	मुकद्दर का सिकंदर	कल्याणजी-आनंदजी
१९७८	हम बेवफा हर्गिज़	शालीमार	राहुल देव बर्मन
१९७९	एक रास्ता है जिन्दगी	काला पथर	राजेश रोशन	साहिर लुधियानवी
१९८०	ॐ शांति ॐ	कर्ज़	लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल
१९८१	हमेः तुमसे प्यार	कुदरत	राहुल देव बर्मन
१९८१	छू कर मेरे मन	याराना	राजेश रोशन
१९८३	शायद मेरी शादी	सौतन	उषा खन्ना
१९८४	दे दे प्यार दे	शराबी	बप्पी लहिरी
१९८४	इन्तेहा हो गयी	शराबी	बप्पी लहिरी
१९८४	लोग कहते है मैं	शराबी	बप्पी लहिरी

किशोरकुमार यांच्या नावाचे पुरस्कार

मध्य प्रदेश सरकार किशोर कुमार अलंकरण नावाचा पुरस्कार सन १९९८पासून दरवर्षी, हिंदी चित्रपटसृष्टीशी संबंधित एका व्यक्तीला देते. १३ ऑक्टोबरला खांडवा येथे एका समारंभात हा पुरस्कार दिला जातो. हा पुरस्कार मिळालेले कलावंत, दिगदर्शक, इत्यादी लोक :-

किशोरकुमारवरील पुस्तके

कलंदर कलाकार किशोरकुमार (शशिकांत किणीकर)

संदर्भ

बाह्य दुवे